سبب نزول سوره زخرف آیه 36

سبب نزول آیه 36 سوره زخرف

آیه مربوط به سبب نزول

«وَ مَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَانِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ» (الزخرف، 36) (و هركس از ياد [خداى‏] رحمان دل بگرداند، بر او شيطانى مى‏گماريم تا براى وى دمسازى باشد.)[۱]

خلاصه سبب نزول

قریش تصمیم گرفت به­منظور بازگرداندن اصحاب پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) از دین اسلام، برای هریک شخصی را بگمارد. لذا برای ابو بکر، طلحة بن عبید الله را برگزید. وقتی طلحة ابوبکر را به پرستش لات و عزّی فراخواند، او درباره پدر بت­ها پرسید و چون طلحه جوابی نداشت، به دین اسلام گروید. در این­هنگام آیه 36 سوره زخرف نازل شد و بیان کرد که هرکس از یاد خداوند رحمان روی­گرداند، بر او شیطانی می‌گماریم تا همراهش باشد. سند روایت تضعیف نشده است؛ لکن محتوایش با آیه یادشده تطابق ندارد. اکثر مفسران این خبر را ذیل آیه نقل نکرده­اند. به نظر می‌رسد گزارش یادشده سبب نزول آیه 36 سوره زخرف نیست.

بررسی تفصیلی سبب نزول

سبب نزول

قریش طلحه را در کنار ابوبکر گمارد تا او را از پیروی اسلام بازدارد.(ر.ک. مستند 1)

بنا بر خبر محمد بن عَبّاد (یا عثمان) مخزومی، قریش تصمیم گرفت برای هریک از اصحاب رسول خدا (صلوات الله و سلامه علیه) کسی را بگمارد تا آنان را از دین اسلام بازگردانند. لذا برای ابوبکر، طلحة بن عبید الله (صحابی مشهور پیامبر اکرم و از مسلمانان نخستین که در جنگ‌های صدر اسلام حضور داشت. او پس از کشته­شدن عثمان، با علی بن ابی طالب بیعت کرد و پس از مدتی بیعتش را شکست و در جنگ جمل کشته شد.) را انتخاب کردند. او در میان جمع ابو بکر را صدا زد و گفت، برخیز. ابو بکر گفت، مرا به چه چیزی فرا می‌خوانی؟ گفت، تو را به پرستش لات و عزّی دعوت می‌کنم. ابو بکر پرسید، لات و عزّی چیست؟ او گفت، دختران خدا. ابوبکر پرسید، پس پدرشان کیست؟ طلحه ساکت شد و جوابی نداد. سپس به همراهانش گفت، پاسخش را بدهید. گروه ساکت ماندند. آن­گاه طلحه گفت، ای ابو بکر برخیز که من شهادت می‌دهم معبودی جز خدای یکتا نیست و شریکی ندارد و محمد بنده و پیامبر اوست. در این هنگام آیه 36 سوره زخرف نازل شد و بیان کرد که هرکس از یاد خدای رحمان روی­گرداند، شیطانی بر او می‌گماریم تا همراهش باشد.‏[۲] همین گزارش را ابن ابی حاتم نیز از محمد بن عثمان مخزومی با اندکی تفاوت نقل کرده است.‏[۳]

مصادر سبب نزول

مصادری که با اندکی اختلاف سبب نزول را ذکر کرده‌اند:# انساب الأشراف (سنی، قرن 3، تاریخی)؛

  1. تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم) (سنی، قرن 4، تفسیر روایی).


بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

روایت مخزومی را به­دلیل اعضال (حذف دو یا چند راوی از سلسله سند روایت) ضعیف شمرده­اند؛ لکن انساب الأشراف بلاذری همین روایت را با ذکر سلسله راویان بیان کرده و درباره راویان تضعیفی یافت نشده است.

سبب نزول یادشده با محتوای آیه 36 سوره زخرف سازگار نیست؛ زیرا طبق مفاد آیه کسی­که از یاد خدا روی‌گردان شود، شیطانی با او قرین خواهد شد؛ اما در روایت سخن از کسی نیست که از یاد خدا غافل شده، بلکه درباره شخصی است که دیگری به­واسطه او ایمان ‌آورد. نحوه ايمان­آوردن طلحه اگر از جهت تاریخی هم صحیح باشد، با مفاد آیه 36 سوره زخرف تطابق ندارد. مفسرانی همچون مراغي، شوکانی و سیوطی این گزارش را ذیل آیه 36 سوره زخرف نقل کرده‌اند.‏[۴] سایر مفسران مانند طبری، طوسی، طبرسی، ابن عطیه، آلوسی، قاسمی، ابن عاشور و طباطبایی آن را ذیل آیه یادشده نقل نکرده‌اند.‬ به نظر می­آید نزول آیه 36 سوره زخرف درباره ابو بکر با روایتی که بخاری از عایشه نقل می‌کند، سازگار نیست. طبق روایت بخاری، عایشه گفته، خداوند درباره خانواده ما جز عذر من (حدیث افک) آیه­ای نازل نکرد.(‏(صحیح بخاری، ج 16، ص 116))‬‬‬ ‬‬‬‬‬

بنابراین به نظر می‌رسد این رویداد به­عنوان سبب نزول آیه 36 سوره زخرف پذیرفته نیست.

مستندات

مستند 1

انساب الأشراف، ج 10، ص 119: «وَحَدَّثَنِي عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ غِيَاثٍ الْبَصْرِيُّ، ثنا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ، أنبأ دَاوُدُ بْنُ أَبِي هِنْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّادٍ الْمَخْزُومِيِّ أَنَّ قُرَيْشًا قَالَتْ قَيِّضُوا لِكُلِّ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ وَلِيَّهُ لِيَأْخُذَهُ، فَقَيَّضُوا لأَبِي بَكْرٍ طَلْحَةَ بْنَ عُبَيْدِ اللَّهِ، فَأَتَاهُ وَهُوَ فِي قَوْمِهِ أَوْ قَالَ فِي الْقَوْمِ فَقَالَ: يَا أَبَا بَكْرٍ قُمْ. فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: إِلَى أَيِّ شَيْءٍ تَدْعُونِي؟ قَالَ: أَدْعُوكَ إِلَى اللاتِ وَالْعُزَّى فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: وَمَا اللاتُ وَالْعُزَّى؟ قَالَ: بَنَاتُ اللَّهِ. قَالَ: فَمَنْ أَبُوهُمَا؟ فَسَكَتَ طَلْحَةُ فَلَمْ يُجِبْهُ وَقَالَ لأَصْحَابِهِ: أَجِيبُوهُ فَأُسْكِتَ الْقَوْمُ، فَقَالَ طَلْحَةُ: قُمْ يَا أَبَا بَكْرٍ فَإِنِّي أَشْهَدُ أَن لا إِلَهَ إِلا اللَّه وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ: (وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قرين.»

تفسير القرآن العظيم، ج ‏10، ص 3283: «قوله تعالى: وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً. عن محمد بن عثمان المخرمي أن قريشا قالت: قيضوا لكل رجل رجلا من اصحاب محمد يأخذه، فقيضوا لأبى بكر رضي الله عنه طلحة بن عبيد الله فأتاه و هو في القوم، فقال أبو بكر رضي الله عنه، إلام تدعوني؟ قال: أدعوك الى عبادة اللات و العزى! قال أبو بكر رضي الله عنه: و ما اللات؟ قال: ربنا قال: و ما العزى؟ قال: بنات الله. قال أبو بكر رضي الله عنه: فمن أمهم؟ فسكت طلحة، فلم يجبه. فقال طلحة لأصحابه: أجيبوا الرجل، فسكت القوم، فقال طلحة: قم يا أبا بكر، أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله، فأنزل الله: وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً الآية.»

مستند 2

الاستیعاب، ج 3، ص 197: «{وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ (36)}. عن محمد بن عثمان المخزومي: أن قريشاً قالت: قيضوا لكل رجل رجلاً من أصحاب محمد يأخذه؛ فقيضوا لأبي بكر -رضي الله عنه- طلحة بن عبيد الله، فأتاه وهو في القوم، فقال أبو بكر -رضي الله عنه-: إلامَ تدعوني؟ قال: أدعوك إلى عبادة اللات والعزى! قال أبو بكر -رضي الله عنه-: وما اللات؟ قال: ربنا، قال: وما العزى؟ قال: بنات الله، قال أبو بكر: فمن أمهم؟ فسكت طلحة، فلم يجبه، فقال طلحة لأصحابه: أجيبوا الرجل، فسكت القوم، فقال طلحة: قم يا أبا بكر، أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمداً رسول الله؛ فأنزل الله -تعالى-: {وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ (36)} (2). [ضعيف] (2) ذكره السيوطي في "الدر المنثور" (7/ 377)، و"لباب النقول" (ص 188، 189) ونسبه لابن أبي حاتم. قلنا: وهو ضعيف؛ لإعضاله.»

صحیح بخاری، ج 16، ص 116: «حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ أَبِى بِشْرٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ مَاهَكَ قَالَ كَانَ مَرْوَانُ عَلَى الْحِجَازِ اسْتَعْمَلَهُ مُعَاوِيَةُ ، فَخَطَبَ فَجَعَلَ يَذْكُرُ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ ، لِكَىْ يُبَايِعَ لَهُ بَعْدَ أَبِيهِ ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِى بَكْرٍ شَيْئًا ، فَقَالَ خُذُوهُ . فَدَخَلَ بَيْتَ عَائِشَةَ فَلَمْ يَقْدِرُوا {عَلَيْهِ} فَقَالَ مَرْوَانُ إِنَّ هَذَا الَّذِى أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ (وَالَّذِى قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا أَتَعِدَانِنِى) . فَقَالَتْ عَائِشَةُ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِينَا شَيْئًا مِنَ الْقُرْآنِ إِلاَّ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عُذْرِى.»

تفسیر المراغی، ج 25، ص 90: «أخرج ابن أبى حاتم عن محمد بن عثمان المخزومي: أن قريشا قالت قيّضوا لكل رجل من أصحاب محمد رجلا يأخذه، فقيّضوا لأبى بكر طلحة بن عبيد الله، فأتاه وهو فى القوم فقال أبو بكر: إلام تدعونى؟ قال: أدعوك إلى عبادة اللات والعزّى قال أبو بكر وما اللات؟ قال: أولاد الله، قال: وما العزّى؟ قال: بنات الله ، قال أبو بكر: فمن أمهم؟ فسكت طلحة فلم يجبه ، وقال لأصحابه أجيبوا الرجل، فسكت القوم، فقال طلحة: قم يا أبا بكر أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله، فأنزل الله هذه الآية.»

الدر المنثور، ج 7، ص 377: «أخرج ابْن أبي حَاتِم عَن مُحَمَّد بن عُثْمَان المخرمي أَن قُريْشًا قَالَت: قيضوا لكل رجل رجلا من أَصْحَاب مُحَمَّد يَأْخُذهُ فقيضوا لأبي بكر رَضِي الله عَنهُ طَلْحَة بن عبيد الله فَأَتَاهُ وَهُوَ فِي الْقَوْم فَقَالَ أَبُو بكر رَضِي الله عَنهُ: إلام تَدعُونِي قَالَ: أَدْعُوك إِلَى عبَادَة اللات والعزى قَالَ أَبُو بكر رَضِي الله عَنهُ: وَمَا اللات قَالَ: رَبنَا قَالَ: وَمَا الْعُزَّى قَالَ: بَنَات الله قَالَ أَبُو بكر رَضِي الله عَنهُ: فَمن أمّهم فَسكت طَلْحَة فَلم يجبهُ فَقَالَ طَلْحَة لأَصْحَابه: أجِيبُوا الرجل فَسكت الْقَوْم فَقَالَ طَلْحَة: قُم يَا أَبَا بكر أشهد أَن لَا إِلَه إِلَّا الله وَأَن مُحَمَّدًا رَسُول الله فَأنْزل الله {وَمن يَعش عَن ذكر الرَّحْمَن نقيض لَهُ شَيْطَانا} الْآيَة.»

فتح القدیر، ج 4، ص 639: «وَقَدْ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِي حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْمَخْزُومِيِّ أَنَّ قُرَيْشًا قَالَتْ: قَيِّضُوا لِكُلِّ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ رَجُلًا يَأْخُذُهُ، فَقَيَّضُوا لِأَبِي بَكْرٍ طَلْحَةَ بْنَ عُبَيْدِ اللَّهِ، فَأَتَاهُ وَهُوَ فِي الْقَوْمِ، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: إِلَامَ تَدْعُونِي؟ قَالَ: أَدْعُوكَ إِلَى عِبَادَةِ اللَّاتِ وَالْعُزَّى. قَالَ أَبُو بَكْرٍ: وَمَا اللَّاتُ؟ قَالَ: أَوْلَادُ اللَّهِ. قَالَ: وَمَا الْعُزَّى. قَالَ: بَنَاتُ اللَّهِ. قَالَ أَبُو بَكْرٍ: فَمَنْ أُمُّهُمْ؟ فَسَكَتَ طَلْحَةُ فَلَمْ يُجِبْهُ، فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ: أجيبوا الرجل، فسكت الْقَوْمُ، فَقَالَ طَلْحَةُ: قُمْ يَا أَبَا بَكْرٍ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ الْآيَةَ. وَثَبَتَ فِي صَحِيحِ مُسْلِمٍ وَغَيْرِهِ أَنَّ مَعَ كُلِّ إِنْسَانٍ قَرِينًا مِنَ الْجِنِّ.»

لباب النقول، ج 1، ص 173: «وأخرج ابن أبي حاتم عن محمد بن عثمان المخزومي أن قريشا قالت قيضوا لكل رجل من أصحاب محمد رجلا يأخذه فقيضوا لأبي بكر طلحة فأتاه وهو في القوم فقال أبو بكر إلام تدعوني قال أدعوك إلى عبادة اللات والعزى قال أبو بكر وما اللات قال ربنا قال وما العزى قال بنات الله قال أبو بكر فمن أمهم فسكت طلحة فلم يجبه فقال طلحة لأصحابه أجيبوا الرجل فسكت القوم فقال طلحة قم يا أبا بكر أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله فانزل الله ومن يعش عن ذكر الرحمن نقيض له شيطانا [ 36 ] الآية.»

منابع

  1. ‏ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد. (بی‌تا). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–13). ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  2. ‏السیوطی، عبدالرحمن. (۱۴۲۲). لباب النقول فی اسباب النزول. بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  3. ‏بخاری، محمد بن اسماعیل. (۱۴۰۱). صحیح البخاری. بیروت: دار الفکر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  4. ‏بلاذری، احمد بن یحیی. (بی‌تا). أنساب الأشراف (5 جلدی) (ج ۱–5). بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  5. ‏سیوطی، جلال­الدین. (بی‌تا). الدر المنثور فی التفسیر بالماثور (ج ۱–6). قم: کتابخانه عمومی مرعشی نجفی (ره).‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  6. ‏شوکانی، محمد. (۱۴۱۴). فتح القدیر (ج ۱–6). دمشق: دار ابن کثير.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  7. ‏مراغی، احمد مصطفی. (بی‌تا). تفسیر المراغی (ج ۱–30). بیروت: دار الفکر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

منابع

  1. ترجمه محمدمهدی فولادوند
  2. أنساب الأشراف، بلاذری، ج 10، ص 119
  3. تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3283
  4. تفسیر المراغی، مراغی، ج 25، ص 90‬؛ الدر المنثور، سیوطی، ج 7، ص 377‬؛ فتح القدیر، شوکانی، ج 4، ص 639‬؛ لباب النقول، السیوطی، ج 1، ص 173

مقالات پیشنهادی

رده مقاله: قرآن
0.00
(یک رای)

نظرات

اضافه کردن نظر شما
اسلامیکا از همه نظرات استقبال می‌کند. اگر شما نمی‌خواهید به صورت ناشناس باشید، ثبت نام کنید یا وارد سامانه شوید.