سبب نزول سوره زمر آیه 36

سبب نزول آیه 36 سوره زمر

آیه مربوط به سبب نزول

«أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكاَفٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِن دُونِهِ وَ مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَاد» (الزمر، 36) (آيا خدا كفايت‏كننده بنده‏اش نيست؟ و [كافران‏] تو را از آنها كه غير اويند مى‏ترسانند و هركه را خدا گمراه گرداند برايش راهبرى نيست.)

خلاصه سبب نزول

کافران پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) را تهدید کردند که اگر دست از نقد بت‌پرستی برندارد مصیبتی از سوی بت‌ها به وی خواهد رسید. در پی آن آیه 36 سوره زمر نازل شد و خداوند را برای حمایت از بنده‌اش (پیامبر) کافی معرفی کرد. این گزارش از جهت سندی ابهام دارد؛ هرچند که با مفادّ آیه یادشده سازگار است. اکثر مفسران ماجرا را ذیل آیه یادشده ذکر نکرده­اند. با توجه به شواهد موجود احتمال سببیت این رویداد برای نزول آیه 36 سوره زمر کم است.

بررسی تفصیلی سبب نزول

سبب نزول

مشرکان پیامبر را تهدید کردند که بت­ها از وی انتقام می­گیرند.(ر.ک. مستند 1)

بر پایه گزارش قتاده، کفار قریش نزد پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) رفتند و گفتند تو همواره به بت‌های ما ایراد می‌گیری، آنها را رها کن تا آسیبی و مصیبتی از جانب آنان به تو نرسد.‏ در پی آن، آیه نازل شد و خدا را برای حمایت از بنده‌اش (پیامبر) کافی دانست.

مصدر سبب نزول

تفسیر بحر العلوم (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)

بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

گزارش قتاده از لحاظ سندی مبتلا به اعضال (حذف دو یا چند راوی پشت سر هم از سلسله راویان) است‏ و به­لحاظ محتوا با مفاد آیه سازگاری دارد. ابن عطیه و آلوسی این سبب نزول را بدون بررسی سندی، ذیل آیه یادشده نقل کرده‌اند.‏ ابن عاشور همین گزارش را درباره خالد بن ولید نقل کرده است که از سوی رسول خدا (صلوات الله و سلامه علیه) مأموریت داشت تا بت عُزّی را بشکند. طبق نقل او هنگامی­که پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) خالد بن ولید را برای نابودکردن بت عُزّی می‌فرستد، خادم بت به خالد می‌گوید، به تو هشدار می‌دهم؛ چراکه چیزی تاب مقاومت در برابر قدرت او را ندارد. خالد به­سوی بت رفت و بینی آن را با تبر شکست. در پی آن آیه 36 سوره زمر نازل شد.‏ طبق دیدگاهی دیگر آیه یادشده همانند سوره فاتحه دوبار نازل شده است. یک‌بار به­سبب تهدید پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) و بار دیگر به­سبب تهدید خالد بن ولید.‏ لکن دیدگاه نزول چندباره آیات و سور بحثی اختلافی است که بسیاری آن را نمی­پذیرند. طبری، طوسی، طبرسی، شوکانی، قاسمی و طباطبایی این گزارش را ذیل آیه نیاورده‌اند.‬‬‬‬‬

با توجه به مجموعه قرائن موجود احتمال اینکه ماجرای یادشده زمینه‌ساز نزول آیه 36 سوره زمر باشد، قابل اعتنا نیست.

مستندات

مستند 1

بحر العلوم، ج ‏3، ص 186: «وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ‏ يعني: بالذين يعبدون من دونه، و ذلك أن كفار مكة قالوا للنبي صلّى اللّه عليه و سلم: لا تزال تقع في آلهتنا، فاتق كيلا يصيبك منها معرة، أو سوء. فنزل: أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ الآية.»

مستند 2

استیعاب، ج 3، ص 171: «عن قتادة؛ قال: قال لي رجل: قالوا للنبي - صلى الله عليه وسلم -: لتكفن عن شتم آلهتنا أو لتأمرنها فلنغالبك؛ فنزلت: {وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ} (2). [ضعيف] (2) ذكره السيوطي في "الدر المنثور" (7/ 229) ونسبه لعبد الرزاق وابن المنذر.

قلنا: الذي في "تفسير عبد الرزاق" (2/ 173) عن معمر به دون ذكر قتادة؛ يعني: معضلاً، وكذا ذكره السيوطي على الجادة في "لباب النقول" (ص 185) مقطوعاً على معمر. وهو ضعيف؛ لإعضاله.»

المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج ‏4، ص 532: «و قوله تعالى: أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ تقوية لنفس النبي عليه السلام، لأن كفار قريش كانت خوفته من الأصنام، و قالوا يا محمد أنت تسبها و نخاف أن تصيبك بجنون أو علة، فنزلت الآية في ذلك.»

روح المعاني، ج ‏12، ص 260: «وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ‏ أي الأوثان التي اتخذوها آلهة؛ فإن الخطاب سواء كانت الجملة استئنافا أو حالا له صلى اللّه عليه و سلم: و قد روي أن قريشا قالت له عليه الصلاة و السلام: إنا نخاف أن تخبلك آلهتنا و تصيبك معرتها لعيبك إياها فنزلت، و في رواية قالوا: لتكفن عن شتم آلهتنا أو ليصيبنك منها خبل فنزلت.»

التحرير و التنوير، ج ‏24، ص 91: «و وقع في «تفسير البيضاوي» أن سبب نزول هذه الآية هو خبر توجيه النبي صلّى اللّه عليه و سلّم خالد بن الوليد إلى هدم العزّى و أن سادن العزّى قال لخالد: أحذّركها يا خالد فإن لها شدة لا يقوم لها شي‏ء، فعمد خالد إلى العزّى فهشم أنفها حتى كسرها بالفأس فأنزل اللّه هذه الآية.»

نمونه بينات در شأن نزول آيات، ص 678: «معمّر گويد مردى به من گفت كه مشركين و كفّار به رسول خدا گفتند بايد از طعن و شتم خدايان ما دست بردارى و در غير اين صورت ممكن است به تو از جانب ما صدمات و لطماتى وارد آيد سپس اين آيه نازل گرديد. مفسّرين گويند اين آيه نازل گرديد هم چنان­كه سوره فاتحه نيز دوبار نازل گرديده است يك­بار در مكّه و بار ديگر در مدينه. اين آيه نيز يك­بار براى رسول خدا نازل شد، هنگامى­كه كفّار مكّه براى هلاك پيامبر كوشش نمودند و خواستند با مكر و حيله نيّت پليد خود را اجرا نمايند و بار ديگر براى خالد بن وليد نازل گرديد، هنگامى­كه پيامبر او را مامور نموده بود كه درختى را كه كفار معبود خويش قرار داده و مى‏پرستيدند از بيخ و بن بركند. مشركين نزد خالد آمدند و او را از عاقبت اجراى اين دستور ترسانيدند و به او گفتند اگر اين كار را انجام دهد لات و عزّى او را ديوانه كند و نابود سازد. خالد بن وليد نيز ترسيد و نزد رسول خدا آمد و اين آيه نازل گرديد و خالد رفت و درخت مزبور را از بيخ و بن بر كند.»

منابع

1. ‏آلوسی، سید محمود. (۱۴۱۵). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار احياء التراث العربى‏.‬‬‬‬‬‬‬‬‬
2. ‏ابن عاشور، محمد طاهر. (بی‌تا). التحریر و التنویر (ج ۱–30). بیروت: مؤسسة التاريخ العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬
3. ‏ابن عطیه، عبدالحق بن غالب. (۱۴۲۲). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (ج ۱–6). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬
4. ‏سليم بن عيد الهلالي و محمد بن موسى آل نصر. (۱۴۲۵). الاستيعاب في بيان الأسباب (ویرایش الأولى، ج ۱–3) السعودية: دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع.‬‬‬‬‬‬‬‬‬
5. ‏سمرقندی، نصر بن محمد. (بی‌تا) بحر العلوم (ج ۱–3). بیروت: دار الفکر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬
6. ‏محقق، محمد باقر. (۱۳۶۱). نمونه بينات در شأن نزول آيات (ج ۱–1). تهران: اسلامی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬