سبب نزول آیه 29 سوره تکویر

سبب نزول آیه 29 سوره تکویر

آیه مربوط به سبب ‌نزول

«وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمين‏» (التکویر، 29) (و تا خدا، پروردگار جهانيان، نخواهد، [شما نيز] نخواهيد خواست.)= خلاصه سبب نزول =

برای آیه 29 سوره تکویر یک سبب نزول نقل شده است: وقتی آیه 28 سوره تکویر نازل شد، ابوجهل گفت، اجباری بر انتخاب راه مستقیم نیست. اگر خواستیم این راه را می‌پیماییم و اگر نخواستیم راه دیگری را انتخاب می‌کنیم. پس از سخنان ابوجهل آیه 29 نازل شد و اراده انسان را مشروط به اراده خداوند معرفی کرد.

سند گزارش یادشده که از چندین طریق نقل شده، به دلایلی ضعیف است؛ اما از لحاظ محتوایی سبب نزول یادشده با آیه 29 سوره تکویر هم­خوانی دارد. = بررسی تفصیلی سبب نزول =

سبب نزول(پندار ابوجهل درباره اختیاری بودن ایمان)(ر.ک. مستند 1)

در روایات برای آیه 29 سوره تکویر یک سبب نزول بیان کرده­اند. بر اساس برخی از روایات، وقتی آیه 28 سوره تکویر نازل شد و قرآن را مایه هدایت و بیداری برای کسانی معرفی کرد که در پی هدایت و سعادت­اند: «لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقيم‏» (التکویر، 28) (براى هر­يك از شما كه خواهد، به راه راست رَوَد.) ابوجهل، از مشرکان و دشمنان سرسخت پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه)، گفت بنابراین تصمیم درباره پیمودن راه راست با ماست. اگر خواستیم آن­را انتخاب می‌کنیم و اگر نخواستیم مسیر دیگری را می‌رویم. در پی سخنان ابوجهل آيه 29 سوره تکویر نازل شد و توضیح داد، توفیق انسان در پذیرش حق در گرو خواست خداست و این توفیق نصیب هرکس نمی‌شود.‏=== مصادر سبب نزول ===

مصادری که با اختلافی اندک سبب نزول را نقل کرده­اند:#

تفسیر عبد الرزاق (سنی، قرن3، حدیثی)؛

1. جامع البیان (سنی، قرن 4، تفسیر روایی - اجتهادی)؛
2. اسباب النزول (واحدی) (سنی، قرن 5، اسباب نزول)؛
3. الکشف و البیان (سنی، قرن 5، تفسیر روایی)؛
4. تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) (سنی، قرن 8، تفسیر روایی).

بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

سند روایت عبد الرزاق به­دلیل حذف نام یکی از راویان در سلسله سند (ارسال) ضعیف شمرده شده است.‏ ضعف سند گزارش طبری و واحدی ناشی از حذف نام بیش از یک راوی در سند (اعضال) است.‏ در سلسله سند ثعلبی شخصی به­نام «بقية بن الوليد» واسطه شده است و محقق کتاب جامع الأصول في أحاديث الرسول و همچنین نویسنده الاستیعاب به او نسبت تدلیس (پوشاندن عیب سند به­گونه­ای که خواننده آن­را بدون اشکال بپندارد) داده‌اند.‏

به نظر می‌رسد، سبب نزول یادشده با آیه 29 سوره تکویر منطبق می­شود؛ زیرا در آيه خداوند به­نوعی با ردّ سخنان ابوجهل که بر اساس آیه 28 همین سوره گمان کرده بود که ایمان­آوردن امری دل­بخواهی و وانهاده به انتخاب مردمان است، یادآور می‌شود که انتخاب ایمان و پذیرش آن توفیقی الهی است که اگر خداوند بخواهد شامل بندگان می‌شود؛ نه­اینکه بندگان در آن اراده‌ای کاملاً مستقل و مطلق داشته باشند.

افزون بر مصادر گذشته، برخی از مفسران، ماجرای سبب نزول را نقل کرده‌اند که ابن عطیه، شوکانی‏ و آلوسی‏ از آنانند و طوسی، طبرسی، قاسمی، ابن عاشور و طباطبایی آن­را نقل نکرده‌اند.

مستندات

مستند 1

تفسير عبد الرزاق، ج 3، ص 400: «عَنِ ابْنِ الْمُبَارَكِ , عَنِ الْأَوْزَاعِيِّ , عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مُوسَى , عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُخَيْمِرَةَ , قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ {لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ} [التكوير: 28] قَالَ: قَالَ أَبُو جَهْلٍ: إِذَنْ أَرَى الْأَمْرَ إِلَيْنَا ,قَالَ: " فَنَزَلَتْ وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ.»

جامع البيان في تفسير القرآن، ج‏ 30، ص 53 - 54: «حدثنا ابن حميد، قال: ثنا مهران، عن سفيان، عن سعيد بن عبد العزيز، عن سليمان بن موسى، لما نزلت لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ قال أبو جهل: ذلك إلينا، إن شئنا استقمنا، فنزلت: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.

حدثنا ابن بشار، قال: ثنا عبد الرحمن، قال: ثنا سفيان، عن سعيد بن عبد العزيز، عن سليمان بن موسى، قال: لما نزلت هذه الآية: لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ قال أبو جهل: الأمر إلينا، إن شئنا استقمنا، و إن شئنا لم نستقم، فأنزل الله: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.

حدثني ابن البرقي، قال: ثنا عمرو بن أبي سلمة، عن سعيد، عن سليمان بن موسى، قال: لما نزلت هذه الآية: لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ قال أبو جهل: ذلك إلينا، إن شئنا استقمنا، و إن شئنا لم نستقم، فأنزل الله: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.»

أسباب النزول، ص 473: «أخبرنا أحمد بن محمد بن إبراهيم الثَعْلَبي، أخبرنا أبو بكر بن عَبْدُوس، أخبرنا أبو حامد بن هلال، حدَّثنا أحمد بن يوسف السُّلَمي، حدَّثنا أبو مِسْهَر، قال: حدَّثنا سعيد بن عبد العزيز، عن سليمان بن موسى، قال: لما أنزل اللَّه عز و جل: لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ قال [أبو جهل‏]: ذلك إلينا، إن شئنا أسْتَقمْنَا، و إن نَشأْ لم نَسْتَقِمْ، فأنزل اللَّه تعالى: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.»

الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ج ‏10، ص 143 - 144: «حدّثني سعيد عن سليمان بن موسى قال: لما أنزل الله سبحانه و تعالى لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيم قال أبو جهل بن هشام: ذاك إلينا إن شئنا استقمنا و إن شئنا لم نستقم، فأنزل الله سبحانه وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.

و أخبرني ابن فنجويه قال: حدّثنا ابن شنبه قال: حدّثنا [الفرمي‏] قال: حدّثني مالك بن سليمان قال: حدّثنا بقية عن عمر بن محمد عن زيد بن أسلم عن أبيه عن أبي هريرة قال: لمّا أنزل الله سبحانه على رسوله: لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ قالوا: الأمر إلينا إن شئنا استقمنا و إن شئنا لم نستقم فأنزل الله سبحانه و تعالى: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.»

تفسير القرآن العظيم (ابن كثير)، ج‏ 8، ص 338: «قال سفيان الثوري عن سعيد بن عبد العزيز عن سليمان بن موسى: لما نزلت هذه الآية لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ قال أبو جهل: الأمر إلينا إن شئنا استقمنا و إن شئنا لم نستقم فأنزل اللّه تعالى: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.»== مستند 2 ==

الاستیعاب فی بیان الاسباب، ج 3، ص 501: «و سنده ضعیف؛ لارساله.»

الاستیعاب فی بیان الاسباب، ج 3، ص 501: «و سنده ضعیف؛ لاعضاله.»

جامع الأصول في أحاديث الرسول، ج 11، ص 774: «في سنده بقيه بن الوليد، و هو مدلس و قد عنعنه.»

الاستیعاب فی بیان الاسباب، ج 3، ص 500: «بقیه بن الولید مدلس و قد عنعن.»= منابع =

1. ‏‫آلوسی، محمود بن عبد الله. (۱۴۱۵). روح المعاني في تفسیر القرآن العظیم و السبع المثاني (ج ۱–16). بیروت: دار الکتب العلمية.‬
2. ‏‫ابن الأثير. (۱۳۹۲). جامع الأصول في أحاديث الرسول (ج ۱–12). دمشق: مكتبة الحلواني، مكتبة دار البيان.‬
3. ‏‫ابن عطیه، عبدالحق بن غالب. (۱۴۲۲). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (ج ۱–6). بیروت: دار الکتب العلمية.‬
4. ‏‫ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–9). بیروت: دار الکتب العلمية.‬
5. ‏‫الصنعاني، عبد الرزاق. (۱۴۱۹). تفسير عبد الرزاق (ج ۱–3). بیروت: دار الكتب العلمية.‬
6. ‏‫ثعلبی، احمد بن محمد. (۱۴۲۲). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ج ۱–10). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬
7. ‏‫سلیم بن عبدالهلالی و دیگران. (۱۴۲۵). الاستیعاب فی بیان الاسباب (ج ۱–3). عربستان: دار ابن الجوزی.‬
8. ‏‫شوکانی، محمد. (۱۴۱۴). فتح القدیر (ج ۱–6). دمشق: دار ابن کثير.‬
9. ‏‫طبری، محمد بن جریر. (۱۴۱۲). جامع البیان فی تفسیر القرآن (ج ۱–30). بیروت: دار المعرفة.‬
10. ‏‫واحدی، علی بن احمد. (۱۴۱۱). اسباب النزول (ج ۱–1). بیروت: دار الکتب العلمية.‬