سبب نزول سوره زمر آیه 10

سبب نزول آیه 10 سوره زمر

آیه مربوط به سبب ‌نزول

«قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ» (الزمر، 10) (بگو اى بندگان من كه ايمان آورده­ايد از پروردگارتان پروا بداريد براى كسانى كه در اين دنيا خوبى كرده‏اند، نيكى خواهد بود و زمين خدا فراخ است. بى‏ترديد شكيبايان پاداش خود را بى‏حساب [و] به تمام خواهند يافت.)

خلاصه سبب نزول

برای آیه ده سوره زمردو سبب نزول گزارش شده است: 1. بر اساس تعدادی از روایات پس از نزول آیه 261 سوره بقره، پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) از خداوند خواست که مواهب بیش به امتش بدهد. در پی دعای ایشان آیه 245 سوره بقره نازل شد. پس از نزول آیه یادشده، ایشان دعا را تکرار کردند. در پی آن، آیه ده سوره زمر نازل گردید؛ 2. مبتنی بر بعض روایات، پس از هجرت گروهی از مسلمانان به سرپرستی جعفر بن ابی طالب به حبشه، آیه ده سوره زمر نازل شد و خداوند بشارت داد که پاداشی بی­حساب به آنها می­دهد.

سند روایت نخست معتبر نیست و برای حدیث دوم سندی ذکر نشده است. گرچه گزارش اول با محتوای آیه ناسازگاری ندارد، مفاّ آن با شواهد تاریخی هماهنگ نیست. گزارش دوم نیز با محتوای آیه و با شواهد تاریخی، هم­خوانی ندارد. بنابراین پذیرش سببیت هریک از دو گزارش یادشده برای نزول آیه ده سوره زمر اشکال دارد.

بررسی تفصیلی سبب نزول

سبب اول (دعای پیامبر به درگاه خدا برای نعمت بیش به مسلمانان)(ر.ک. مستند 1)

بر اساس شماری از روایات، آیه ده سوره زمردر پی دعای پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) برای امتش نازل شده است. احادیث یادشده در بعضی از جزئیات اختلاف دارند؛ اما در اصل مسأله مشترک­اند. مطابق گزارش­ها زمانی­که آیه: «مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في‏ سَبيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في‏ كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم‏» (البقرة، 261) (مَثَل (صدقات‏) كسانى­كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند، همانند دانه‏­اى است كه هفت خوشه بروياند كه در هر خوشه‏­اى صد دانه باشد؛ و خداوند براى هركس كه بخواهد (آن را) چندبرابر مى­­كند، و خداوند گشايشگر داناست.) نازل شد، پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) دست به دعا برداشت و فرمود: پروردگارا موهبتت را بر امت من بیفزای. در پی دعای ایشان آیه: «مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُون‏» (البقرة، 245) (كيست آن­كس­كه به [بندگان] خدا وام نيكويى دهد تا [خدا] آن را براى او چندبرابر بيفزايد و خداست كه [در معيشت بندگان] تنگى و گشايش پديد مى‏آورد و به سوى او بازگردانده مى‏شويد.) نازل شد. پس از نزول آیه یادشده، پیامبر اکرم همان دعا را تکرار کرد و در پی آن، آیه: «قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ» (الزمر، 10) (بگو اى بندگان من كه ايمان آورده­ايد از پروردگارتان پروا بداريد. براى كسانى­كه در اين دنيا خوبى كرده‏اند، نيكى خواهد بود و زمين خدا فراخ است. بى‏ترديد شكيبايان پاداش خود را بى‏حساب [و] به ­تمام خواهند يافت.) نازل شد.‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

مصادر سبب نزول

مصادری که سبب نزول را با اندکی اختلاف نقل کرده­اند:

1. بحر العلوم (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
2. تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم) (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
3. الکشف و البیان (سنی، قرن 5، تفسیر روایی)؛
4. تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) (سنی، قرن 8، تفسیر روایی).

بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

سند روایت یادشده با اشکال روبه ­روست؛ زیرا در سندش راویان ضعیفی مانند عيسی بن مُسيّب هستند که به ­گفته عالمان علم رجال، به نقلش اعتماد نیست.‏ گرچه روایت با محتوای آیه ناسازگار نیست، با شواهد تاریخی هم­خوانی ندارد؛ زیرا طبق گزارش، آیه ده سوره زمر بعد از آیات 261 و 245 سوره بقره نازل شده؛ حال آن­که سوره بقره و آیات یادشده، بعد از هجرت پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) به مدینه نازل شده است‏؛ اما سوره زمر مکی است و به نظر مشهور آیه ده آن از آیات استثنائی سوره نیست.‏

شماری از مفسران، مانند: طبرسی، ابن عطیه و شوکانی روایت را نقل کرده­اند.‏ اما بسیاری از مفسران، مانند: طبری، طوسی، آلوسی، قاسمی، ابن عاشور و طباطبایی آن را ذکر نکرده­اند. با توجه به اشکالات یادشده، به نظر می­رسد پذیرش ماجرا به ­عنوان سبب نزول آیه ده سوره زمربا اشکال روبه ­روست.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

سبب دوم (شکیبایی و پایداری مسلمانان بر آزار مشرکان و عزمشان برای هجرت به حبشه)(ر.ک. مستند 3)

بر اساس برخی از روایات، آیه ده سوره زمر درباره جعفر بن ابی­طالب و یاران او نازل شده است؛ زیرا زمانی­که مشرکان بر آزارشان افزودند، آنها بر دینداری خود شکیبایی و پایداری کردند و تصمیم گرفتند به حبشه هجرت کنند.‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

مصادر سبب نزول

مصادری که سبب نزول را با اندکی اختلاف نقل کرده­اند:

1. التفسير الوسيط (سنی، قرن 5، تفسیر روایی)؛
2. تفسیر البغوی (سنی، قرن 6، تفسیر روایی).

بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 4)

برای روایت یادشده سندی ذکر نشده است؛ لذا استناد به آن اشکال دارد و با توجه به محتوای آیه، به نظر می­رسد سببیت روایت برای نزول آیه ده سوره زمراشکال دارد؛ زیرا محتوای آیه بیانگر سبب و زمینه هجرت مسلمانان به مکه است؛ نه اینکه پس از هجرت آنان نازل شده باشد؛ یعنی خداوند برای تشویق و ترغیب مسلمانان به هجرت، آن را نازل کرده است؛ خدا در ابتدای آیه به مؤمنان دستور می­دهد پرهیزکار باشند؛ اما چون رعایت دستورات الهی در مکه طاقت­فرسا شده بود، خداوند متعال با بیان اینکه زمینش گسترده است، آنها را به هجرت دعوت می­کند. شماری از روایات بر همین نکته دلالت دارد.‏ عده­ای از مفسران روایات اخیر را ذیل آیه بیان کرده­اند‏ و بعضی دیگر در تفسیر آیه گفته­اند: نزول آیه ده سوره زمربرای ترغیب مسلمانان، به هجرت است.‏ گروهی از مفسران، مانند: طبری، طوسی و قاسمی به ماجرا اشاره نکرده­اند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

بررسی نهایی سبب نزول آیه ده سوره زمر

چنان­که آمد، سند گزارش اول (درخواست پیامبر از خداوند برای اعطای موهبت بیش به مسلمانان) مشکل دارد و برای حدیث دوم (شکیبایی مسلمانان بر آزار مشرکان و عزم آنها برای هجرت به حبشه) سندی ذکر نشده است. اگرچه گزارش اول با محتوای آیه ناسازگار نیست، اما شواهد تاریخی بر خلاف آن دلالت می­کند. گزارش دوم نیز با محتوای آیه و با شواهد تاریخی، هم­خوانی ندارد.

با توجه به مجموع مباحث، پذیرش هریک از دو گزارش یادشده به ­عنوان سبب نزول آیه ده سوره زمر با اشکال روبه ­روست.

مستندات

مستند 1

تفسير القرآن العظيم (ابن کثیر)، ج ‏1، ص 505: «و قال ابن أبي حاتم: حدثنا أبو زرعة إسماعيل بن إبراهيم بن بسام، حدثنا أبو إسماعيل المؤدب عن عيسى بن المسيب، عن نافع، عن ابن عمر، قال: لما نزلت‏ مثل الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله كمثل حبة أنبتت سبع سنابل‏ إلى آخرها، فقال رسول الله صلى الله عليه و سلم «رب‏ زد أمتي‏»، فنزلت‏ من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له أضعافا كثيرة. قال: «رب‏ زد أمتي‏»، فنزلت‏ إنما يوفى الصابرون أجرهم بغير حساب‏ [الزمر: 10].»

الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ج ‏2، ص 205: «قال سفيان‏: لمّا نزلت‏ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها قال النبي صلّى اللّه عليه و سلّم: «رب زد أمتي» فنزلت‏ مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ‏ الآية، فقال: «زد أمتي» فنزلت‏ إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ‏.»

تفسير القرآن العظيم (ابن ابی حاتم)، ج ‏2، ص 514: «حدثنا أبو زرعة، ثنا إسماعيل بن إبراهيم بن سام، ثنا أبو إسماعيل المؤدب، عن عيسى بن المسيب البجلي، عن نافع، عن ابن عمر قال‏: لما نزلت‏ مثل الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله كمثل حبة أنبتت سبع سنابل في كل سنبلة مائة حبة إلى آخرها قال: رب زد أمتي فنزل: من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا* قال رب زد أمتي فنزل: إنما يوفى الصابرون أجرهم بغير حساب‏».

بحر العلوم، ج ‏3، ص 180: «و روى سفيان عن عبد الملك بن عمير، عن جندب بن عبد الله، أن رسول الله صلى الله عليه و سلم قال: «أنا فرطكم على الحوض». قال سفيان لما نزل‏ من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها [الأنعام: 160] قال النبي صلى الله عليه و سلم: «رب زد أمتي». فنزل: مثل الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله كمثل حبة أنبتت سبع سنابل في كل سنبلة مائة حبة [البقرة: 261] قال: «رب زد أمتي» فنزل‏ من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له أضعافا كثيرة [البقرة: 245] فقال النبي صلى الله عليه و سلم: «رب زد أمتي» فنزل: إنما يوفى الصابرون أجرهم بغير حساب‏ فانتهى رسول الله صلى الله عليه و سلم.»

مستند 2

لسان الميزان، ج 4، ص 405: «"عيسى" بن المسيب البجلي الكوفى عن الشعبي وغيره قال يحيى والنسائي والدارقطني ضعيف وقال أبو حاتم وأبو زرعة ليس بالقوي وتكلم فيه بن حبان وغيره وقال أبو داود هو قاضى الكوفة ضعيف» مجمع البيان فى تفسير القرآن (طبرسی) ج‏8، ص 760: «سورة الزمر مكية و آياتها خمس و سبعون و تسمى أيضا سورة الغرف و هي مكية كلها عن مجاهد و قتادة و الحسن و قيل سوى ثلاث آيات نزلن بالمدينة في وحشي قاتل حمزة «قل يا عبادي» إلى آخرهن و قيل غير آية قل يا عبادي.»

مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج ‏2، ص 646: «روي عن ابن عمر أنه قال‏ لما نزلت هذه الآية قال رسول الله ص رب زد أمتي فنزل قوله‏ مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً قال رب زد أمتي فنزل‏ «إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ».

فتح القدير، ج ‏1، ص 301: «و أخرج ابن المنذر، و ابن أبي حاتم، و ابن حبان في صحيحه، و ابن مردويه، و البيهقي في شعب الإيمان عن ابن عمر قال: «لما نزلت: مثل الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله كمثل حبة أنبتت سبع سنابل إلى آخره، قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: رب زد أمتي فنزلت: من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له أضعافا كثيرة قال: رب زد أمتي فنزلت‏ إنما يوفى الصابرون أجرهم بغير حساب‏. و أخرج ابن المنذر عن سفيان قال: «لما نزلت‏ من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها قال: رب زد أمتي، فنزلت: من ذا الذي يقرض الله‏ قال: رب زد أمتي، فنزلت: مثل الذين ينفقون أموالهم قال: رب زد أمتي، فنزلت: إنما يوفى الصابرون‏».

المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج ‏1، ص 356: «و قال ابن عمر لما نزلت هذه الآية قال النبي عليه السلام «رب‏ زد أمتي‏». فنزلت‏ من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له [الحديد: 11]، فقال رب‏ زد أمتي‏، فنزلت‏ إنما يوفى الصابرون أجرهم بغير حساب‏ [الزمر: 10]»

مستند 3

التفسير الوسيط، ج 3، ص 574: «وهذه الآية نزلت في جعفر بن أبي طالب وأصحابه حين لم يتركوا دينهم، ولما اشتد عليهم الأمر صبروا وهاجروا».

تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، ج 4، ص 81: «وَ قِيلَ: نَزَلَتْ فِي جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَ أَصْحَابِهِ، حَيْثُ لَمْ يَتْرُكُوا دِينَهُمْ لَمَّا اشْتَدَّ بِهِمُ الْبَلَاءُ، وَصَبَرُوا وهاجروا»‬.‬‬‬‬‬‬‬‬

مستند 4

الجواهر الحسان في تفسير القرآن، ج 5، ص 84: «وقوله تعالى: قُلْ يا عِبادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ يُرْوَى أنَّ هذهِ الآيةَ نزلتْ في جَعْفَرِ بن أبي طالب وأصحابِهِ، حِينَ عزموا على الهجرة إلى أرض الحبشة، ووعد سبحانه بقوله: لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ».

الهداية إلى بلوغ النهاية في علم معاني القرآن وتفسيره، ج 10، ص 6310‬: « ويروى أن هذه الآية نزلت في جعفر بن أبي طالب (الطيّار في الجنة) وأصحابه من المؤمنين لما قيل لهم: {وَأَرْضُ الله وَاسِعَةٌ}، خرجوا مهاجرين من مكة إلى أرض الحبشة، وقيل لهم: {إِنَّمَا يُوَفَّى الصابرون أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ}، يعني: الصابرين على دينهم يفرّون به من بلد إلى بلد.»

مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج ‏8، ص 767: «وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ» هذا حث لهم على الهجرة من مكة عن ابن عباس‏».

الميزان فى تفسير القرآن، ج ‏17، ص 244: «و قوله: «وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ» حث و ترغيب لهم في الهجرة من مكة إذ كان التوقف فيها صعبا على المؤمنين بالنبي ص و المشركون يزيدون كل يوم في التشديد عليهم و فتنتهم، و الآية بحسب لفظها عامة.»

المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج ‏4، ص 523: «و يروى أن هذه الآية نزلت في جعفر بن أبي طالب رضي اللّه عنه و أصحابه حين عزموا على الهجرة إلى أرض الحبشة. و وعد تعالى بقوله: لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَة».

التحرير و التنوير، ج ‏24، ص 42: «قوله تعالى: قالوا أ لم تكن أرض الله واسعة فتهاجروا فيها [النساء: 97]. و المراد: الإيماء إلى الهجرة إلى الحبشة. قال ابن عباس في قوله تعالى: قل يا عباد الذين آمنوا اتقوا ربكم‏ يريد جعفر بن أبي طالب و الذين خرجوا معه إلى الحبشة.»

فتح القدير، ج ‏4، ص 520: «ثم لما كان بعض العباد قد يتعسر عليه فعل الطاعات و الإحسان في وطنه أرشد الله سبحانه من كان كذلك إلى الهجرة فقال: و أرض الله واسعة».

روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، ج ‏12، ص 239: «و الآية على ما في بعض الآثار نزلت‏ في‏ جعفر بن‏ أبي‏ طالب‏ و أصحابه حين عزموا على الهجرة إلى أرض الحبشة و فيها من الدلالة على فضل الصابرين ما فيها».

منابع

1. ‏آلوسی، محمود بن عبد الله. (بی‌تا). روح المعاني في تفسیر القرآن العظیم و السبع المثاني (ج ۱–16). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
2. ‏ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–13). ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
3. ‏ابن عاشور، محمد طاهر. (بی‌تا). التحریر و التنویر (ج ۱–30). بیروت: مؤسسة التاريخ العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
4. ‏ابن عطیه، عبدالحق بن غالب. (۱۴۲۲). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (ج ۱–6). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
5. ‏ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (بی‌تا). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–9). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
6. ‏العسقلاني، ابن حجر. (۱۹۷۱). لسان المیزان (ج ۱–7). بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات بيروت.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
7. ‏الواحدي. (بی‌تا). التفسير الوسيط (ج ۱–4).‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
8. ‏بغوی، حسین بن مسعود. (بی‌تا). معالم التنزیل (ج ۱–5). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
9. ‏ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد. (بی‌تا). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن (ج ۱–5). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
10. ‏ثعلبی، احمد بن محمد. (۱۴۲۲). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ج ۱–10). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
11. ‏سمرقندی، نصر بن محمد. (بی‌تا). بحر العلوم (ج ۱–3). بیروت: دار الفکر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
12. ‏شوکانی، محمد. (بی‌تا). فتح القدیر (ج ۱–6). دمشق: دار ابن کثير.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
13. ‏طباطبایی، محمدحسین. (بی‌تا). المیزان في تفسیر القرآن (ج ۱–20). بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
14. ‏طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البيان في تفسير القرآن (ج ۱–10). تهران: ناصر خسرو.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
15. ‏مكي بن أبي طالب. (۲۰۰۸). الهداية إلى بلوغ النهاية في علم معاني القرآن وتفسيره، وأحكامه، وجمل من فنون علومه. مجموعة بحوث الكتاب والسنة.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬