سبب نزول سوره قلم آیه 17
آیه مربوط به سبب نزول
«إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِينَ» (القلم، 17) (ما آنان را همان‌گونه كه باغداران را آزموديم، مورد آزمايش قراردادیم، آنگاه كه سوگند خوردند كه صبح برخيزند و [ميوه] آن [باغ] را حتماً بچينند.)[۱]
خلاصه سبب نزول
ابوجهل در جنگ بدر دستور داد تا مسلمانان را اسیر و طنابپیچ کنند. در پی این رویداد، آیه هفده سوره قلم نازل شد. سند این روایت را بهجهت اعضال (افتادن نام دو تن یا بیشتر از ناقلان روایت) ضعیف شمردهاند و محتوایش با نزول آیه هفده سوره قلم (در برخی از صور) ناسازگاری زمانی دارد و بیشتر مفسران اعم از شیعی‌مذهب و سنیمذهب آن را ذکر نکرده‌اند.
بررسی تفصیلی سبب نزول
سبب نزول (دستور ابوجهل در جنگ بدر، بر اسیرکردن مسلمانان)(ر.ک. مستند 1)
مطابق با گزارشی از ابن جُرَیج، ابوجهل در جنگ بدر فرمان داد، مسلمانان را دستگیر و طنابپیچ کنند و هیچ‌یک را نکشند. لذا آیه هفده سوره قلم نازل شد و قدرت و تسلط آنها بر مسلمانان را به باغدارانی تشبیه کرد که تصمیم گرفتند بامدادان و پیش از آمدن تهیدستان میوههای باغ را بچینند تا چیزی از میوهها به آنها نرسد.[۲] بر این اساس، چنانکه آنان بر انجام اراده خود ناتوان شدند، عملیشدن خواست مشرکان بر اسیرکردن مؤمنان در جنگ بدر هم متصور نیست.
مصادر سبب نزول
مصادری که سبب نزول را با اندکی اختلاف نقل کردهاند:
- تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم) (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
- الدر المنثور (سنی، قرن 10، تفسیر روایی).
بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)
سند این روایت را بهجهت اعضال ضعیف دانستهاند.[۳] نسبت به محتوای سبب نزول، با توجه به قول مشهور مورخین بر وقوع جنگ بدر در سال دوم هجری[۴] اگر مانند عِکرمه سوره قلم را از سوره‌های مکی بدانیم،[۵] زمان روایت یادشده با با زمان نزول آیه هفده سوره قلم تعارض دارد؛ اما اگر همچون ابن عباس از آیه شانزده تا 33 سوره قلم را مدنی بدانیم[۵] زمان وقوع ماجرای روایت با آیه یادشده هماهنگ است. از طرفی اکثر مفسران، ازجمله: طبری در جامع البیان، طوسی در التبیان، طبرسی در مجمع البیان، ابن عطیه در المحرر الوجیز، شوکانی در فتح القدیر، آلوسی در روح المعانی، قاسمی در محاسن التأویل، ابن عاشور در التحریر و التنویر، و طباطبایی در المیزان اشاره‌ای به این سبب نزول نکرده‌اند.
مستندات
مستند 1
تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3365: «عن ابن جريج أن أبا جهل قال: يوم بدر: خذوهم أخذا و اربطوهم في الجبال، و لا تقتلوا منهم أحدا فنزل: إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ يقول: في قدرتهم عليهم كما اقتدر أصحاب الجنة على الجنة».
تفسیر الدر المنثور، ج 6، ص 253: «و أخرج ابن أبى حاتم عن ابن جريج ان أبا جهل قال يوم بدر خذوهم أخذا فاربطوهم في الحبال و لا تقتلوا منهم أحدا فنزل إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ يقول في قدرتهم عليهم كما اقتدر أصحاب الجنة على الجنة».
مستند 2
الاستیعاب فی بیان الاسباب، ج 3، ص 454: «عن ابن جريج: أن أبا جهل قال يوم بدر: خذوهم أخذاً فاربطوهم في الحبال ولا تقتلوا منهم أحداً؛ فنزلت: {إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ}، يقول: في قدرتهم عليهم كما اقتدر أصحاب الجنة على الجنة. [ضعيف]، پاورقی: قلنا: وهو ضعيف؛ لإعضاله».
الطبقات الکبری، ج 2، ص 14: «وكانت وقعة بدر صبيحة يوم الجمعة لسبع عشرة مضت مِن شهر رمضان عَلَى رأس تسعة عشر شهرا من مهاجر رسول الله ص».
تفسیر مجمع‌البیان، ج 10، ص 496: «و تسمى أيضا سورة ن و هي مكية عن الحسن و عكرمة و عطاء».
تفسیر مجمع‌البیان، ج 10، ص 496: «و قال ابن عباس و قتادة من أولها إلى قوله «سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ» مكي و ما بعده إلى قوله «لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ» مدني و ما بعده إلى قوله «يَكْتُبُونَ» مكي و ما بعده مدني».
منابع
- ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–13). ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
- ابن سعد، محمد بن سعد. (۱۴۱۰). الطبقات الکبری (ج ۱–9). بیروت: دار الکتب العلمية.
- الهلالی، سلیم بن عید. (۱۴۲۵). الاستیعاب فی بیان الأسباب. مکه: دار ابن الجوزي.
- سیوطی، جلالدین. (۱۴۰۴). الدر المنثور فی التفسیر بالماثور (ج ۱–6). قم: کتابخانه عمومی مرعشی نجفی (ره).
- طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البيان في تفسير القرآن (ج ۱–10). تهران: ناصر خسرو.
منابع
مقالات پیشنهادی
نظرات