سبب نزول سوره انعام آیات ۶۵ تا ۶۷

سبب نزول آیات ۶۵ تا ۶۷ سوره انعام

آیات مربوط به سبب‌ نزول

«قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى‏ أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَ يُذيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ (65) وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكيلٍ (66) لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ (67)» (الانعام، ۶۵ - ۶۷) (بگو: او تواناست كه از بالاى سرتان يا از زير پاهايتان عذابى بر شما بفرستد يا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضى از شما را به بعضى [ديگر] بچشاند. بنگر چگونه آيات [خود] را گوناگون بيان مى‏كنيم! باشد كه آنان بفهمند. (65) و قوم تو آن [قرآن‏] را دروغ شمردند؛ درحالى­كه آن بر حق است. بگو: من بر شما نگهبان نيستم. (66) براى هر خبرى هنگام [وقوع‏] است، و به ­زودى خواهيد دانست.) (67)

خلاصه سبب نزول

پس از نزول قسمت اول آیه ۶۵ سوره انعام، پیامبر پیش‌بینی کرد که مسلمانان پس از ایشان دچار اختلاف و نزاع‌های خونین می‌شوند؛ لذا به حاضران فرمود، پس از من، به روزگار کفر خود بازنگردید و مواظب اختلافات خونین میانتان باشید! مسلمانان شگفت­زده شدند و برخی چنین اختلافاتی را ناممکن پنداشتند. سپس مابقی آیه ۶۵ و آیات ۶۶ و ۶۷ سوره انعام نازل شد.

سند روایت را نامعتبر شمرده­اند و عمده مفسران آن را نقل نکرده‌‌اند. لذا در مجموع معتبر محسوب نمی‌شود.

بررسی تفصیلی سبب نزول

سبب نزول (شگفتی مسلمانان از پیش‌گویی پیامبر نسبت به اختلافات خونین آنان پس از ایشان)(ر.ک. مستند 1)

مطابق آنچه در تفاسیر روایی به نقل از زید بن اَسْلَم آمده است، هنگامی که قسمت اول آیه ۶۵ سوره انعام نازل شد، آنجا که می‌فرماید، «بگو: او تواناست كه از بالاى سرتان يا از زير پاهايتان عذابى بر شما بفرستد يا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضى از شما را به بعضى [ديگر] بچشاند»، پیامبر (خطاب به مسلمانان حاضر) گفت: پس از من کافر نشوید و برخی، گردن برخی دیگر را نزنید! آنها گفتند، آیا چنین چیزی اتفاق می‌افتد؟ درحالی­که ما به یگانگی خداوند و رسالت تو شهادت می‌دهیم؟! حضرت فرمود: آری! سپس شماری از آنها گفتند، قطعاً چنین چیزی رخ نمی­دهد! لذا ادامه آیه ۶۵ و آیات ۶۶ و ۶۷ نازل شد.‏ ‬‬‬‬‬

مصادر سبب نزول

مصادری که سبب نزول را با اندکی اختلاف نقل کرده‌اند:

1. تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم) (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
2. جامع البیان (سنی، قرن ۴، تفسیر روایی - اجتهادی)؛
3. تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) (سنی، قرن 8، تفسیر روایی).

بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

در عمده تفاسیر درباره سند روایت این سبب نزول مطلبی گزارش نشده است. اما یکی از پژوهشگران معاصر، روایت این سبب نزول را ضعیف شمرده است؛ چون سندش مرسل محسوب می‌شود و اتصال ندارد. افزون بر آن در سلسله سند روایت، شخصی به ­نام ابوعبد ‌الرحمن، مُؤَمِّل بن اسماعیل بَصْری هست که با وجود صدوق­بودن، قدرت حافظه‌اش دچار نقصان بوده است؛ لذا راوی ضعیفی شمرده می‌شود.‏ علاوه بر این، کتاب‌های اسباب نزولی که بنایشان بر جمع­آوری اسباب نزول صحیح بوده، و عمده تفاسیر و منابع تفسیری روایت را نقل نکرده‌اند که تأکیدی برنادرستی سند روایت سبب نزول یادشده است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

اکثر مفسران، همچون: طوسی، طبرسی، ابن‌عطیه، شوکانی، آلوسی، قاسمی، ابن‌عاشور و طباطبایی این سبب نزول را در تفسیر خود نیاورده‌اند، و چنان­که گفته شد، طبری تنها به ذکر آن بسنده کرده و پیرامونش بحث و بررسی نکرده‌ است.‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

مستندات

مستند 1

جامع البيان فى تفسير القرآن، ج ‏7، ص 145 و ۱۴۶: «حدثني المثني، قال: ثنا إسحاق، قال: ثنا المؤمل البصري، قال: أخبرنا يعقوب بن إسماعيل بن يسار المديني، قال: ثنا زيد بن أسلم‏، قال: لما نزلت: قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى‏ أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَ يُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ‏ قال رسول الله صلى الله عليه و سلم:" لا ترجعوا بعدي كفارا يضرب بعضكم رقاب بعض بالسيوف" فقالوا: و نحن نشهد أن لا إله إلا الله و أنك رسول الله؟ قال:" نعم" فقال بعض الناس: لا يكون هذا أبدا فأنزل الله: انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ‏.»

تفسير القرآن العظيم ابن ابی حاتم، ج ‏4، ص 1312: «حدثنا أحمد بن عصام، ثنا المؤمل بن إسماعيل البصري أبو عبد الرحمن، ثنا يعقوب بن إسماعيل بن يسار العدني، قال: سمعت زيد بن أسلم يقول‏: لما نزلت: قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى‏ أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ‏ الآية، قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: لا ترجعوا بعدي كفارا يضرب بعضكم رقاب بعض بالسيوف. قالوا: و نحن نشهد ألا إله إلا الله، و أنك رسول الله قال: نعم فقال بعض الناس: لا يكون هذا أبدا أن يقتل بعضنا بعضا و نحن مسلمون. فنزلت: انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ‏.»

تفسير القرآن العظيم، ج ‏3، ص 248: «قال زيد بن أسلم: لما نزلت‏ قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى‏ أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ‏ الآية، قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم «لا ترجعوا بعدي كفارا يضرب بعضكم رقاب بعض بالسيف» قالوا و نحن و نشهد أن لا إله إلا اللّه و أنك رسول اللّه، قال «نعم» فقال بعضهم: لا يكون هذا أبدا أن يقتل بعضنا بعضا و نحن مسلمون، فنزلت‏ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ‏ رواه ابن أبي حاتم و ابن جرير.»

مستند 2

الاستیعاب فی بیان الاسباب، ج ۲، ص ۱۴۳ و ۱۴۴: «أخرجه الطبري في "جامع البيان" (7/ 145، 146)، وابن أبي حاتم في "تفسيره" (4/ 1312 رقم 7418) من طريق المؤمل بن إسماعيل البصري نا يعقوب بن إسماعيل عن زيد به. قلنا: وهذا سند ضعيف؛ لإرساله، ومؤمل هذا؛ صدوق سيئ الحفظ.»

تهذيب التهذيب، ج ‏10، ص 380 و ۳۸۱: «بن اسماعيل‏ العدوى‏ مولى آل الخطاب و قيل مولى بني بكر ابو عبد الرحمن البصرى نزيل مكة. روى عن عكرمة بن عمار و ابى هلال الراسبى و نافع بن عمر الجمحى و شعبة و الحمادين و السفيانين و غيرهم. و عنه احمد بن حنبل و اسحاق بن راهويه و على بن المدينى و ابو موسى و بندار و ابو كريب و ابو الجوزاء احمد بن عثمان النوفلى و على بن سهل الرملى و محمود بن غيلان و احمد بن نصر الفراء و آخرون. قال ابن ابي خيثمة عن ابن معين ثقة و قال عثمان الدارمى قلت لابن معين اي شي‏ء حاله فقال ثقة قلت هو احب اليك او عبيد اللّه يعنى ابن موسى فلم يفضل و قال ابو حاتم صدوق‏ شديد في السنة كثير الخطأ و قال البخارى منكر الحديث و قال الآجرى سألت ابا داود عنه فعظمه و رفع من شانه الا انه يهم في الشي‏ء و ذكره ابن حبان فى الثقات و قال مات سنة ست و مائتين و فيها ارخه ابو القاسم بن مندة و زاد في رمضان و قال البخارى مات سنة خمس او ست و قال غيره دفن كتبه فكان يحدث من حفظه فكثر خطاؤه. قلت. قال ابن حبان فى الثقات ربما اخطأ مات يوم الاحد لسبع عشرة ليلة خلت من شهر رمضان سنة ست و مائتين و هكذا ارخه البخارى عن ابن ابي بزة. قال البخارى اما ابنه فقال نحن من صلبية كنانة. قال و حدثنى من اثق به انه مولى لبنى بكر و قال يعقوب بن سفيان مؤمل ابو عبد الرحمن شيخ جليل سنى سمعت سليمان بن حرب يحسن الثناء كان مشيختنا يوصون به الا ان حديثه لا يشبه حديث اصحابه و قد يجب على اهل العلم ان يقفوا عن حديثه فانه يروى المناكير عن ثقات شيوخه و هذا اشد فلو كانت هذه المناكير عن الضعفاء لكنا نجعل له عذرا و قال الساجى صدوق كثير الخطأ و له اوهام يطول ذكرها و قال ابن سعد ثقة كثير الغلط و قال ابن قانع صالح يخطئ و قال الدارقطنى ثقة كثير الخطأ و قال اسحاق بن راهويه حدثنا مؤمل بن اسماعيل ثقة و قال محمد بن نصر المروزي المؤمل اذا انفرد بحديث وجب ان يتوقف و يثبت فيه لانه كان سيئ الحفظ كثير الغلط».

منابع

1. ‏ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم. (اسعد محمد طیب، محقق) (ج ۱–13). ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
2. ‏العسقلانی، شهاب الدین. (۱۳۲۵). تهذیب التهذیب (ج ۱–12). حیدرآباد: دار صادر بیروت.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
3. ‏ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–9). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
4. ‏الهلالی، سلیم بن عید؛ و آل نصر، محمد بن موسی. (۱۴۲۵). الاستیعاب فی بیان الاسباب (ج ۱–3). عربستان: دار ابن الجوزی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
5. ‏طبری، محمد بن جریر. (۱۴۱۲). جامع البیان فی تفسیر القرآن (ج ۱–30). بیروت: دار المعرفة.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

‏‬‬‬‬‬