سبب نزول سوره صافات آیه 168

سبب نزول آیه 168 سوره صافات

آیه مربوط به سبب ‌نزول

«و إِنْ كَانُوا لَيَقُولُونَ (167) لَوْ أَنَّ عِنْدَنَا ذِكْرًا مِنَ الْأَوَّلِينَ (168) لَكُنَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ (169)» (الصافات، 167 - 169) (و [مشركان] به تأكيد مى­گفتند (۱۶۷) اگر پند [نامه‏­ا]ى از پيشينيان نزد ما بود (168) قطعا از بندگان خالص خدا می­شديم.)[۱]

خلاصه سبب نزول

پیش از بعثت پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) مشرکان مکه می­گفتند، اگر خداوند پیامبری به سوی ما بفرستند، ما تابع­ترین امت­ها خواهیم بود. به سبب این سخن کفار، آیات 168 سوره صافات، 42 سروه فاطر و 157 سوره انعام نازل شد. از آنجا که سندی برای روایت‌ یادشده ذکر نشده، استناد به آن با اشکال روبه ­روست. همچنین به نظر می­رسد تطبیق اصطلاح سبب نزول بر این روایت مشکل است؛ لذا سببیت آن برای نزول آیه 168 سوره صافات اشکال مضاعف دارد.

بررسی تفصیلی سبب نزول

سبب نزول (سوگند کفار مکه بر پیروی از دین خدا، قبل از بعثت پیامبر)(ر.ک. مستند 1)

بر اساس روایت ابن ابی حاتم از ابی هلال، کفار قریش قبل از بعثت رسول خدا (صلوات الله و سلامه علیه) می­گفتند، اگر خداوند پیامبری را از ما مبعوث کند، هیچ امتی مانند ما از آفریننده­اش پیروی نخواهد کرد؛ هیچ امتی مانند ما به سخنان پیامبر خود گوش نکرده و هیچ امتی مانند ما به کتاب آسمانی­اش تمسک نخواهد کرد. در پی سخن مشرکان، آیه: «لَوْ أَنَّ عِنْدَنَا ذِكْرًا مِنَ الْأَوَّلِينَ» (الصافات، 168) (گر پند [نامه‏­ا] ى از پيشينيان نزد ما بود)[۱] و آیه: «أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ» (الانعام، 157) (يا نگوييد اگر كتاب بر ما نازل مى­شد قطعا از آنان هدايت‏­يافته­تر بوديم؛ اينك حجتى از جانب پروردگارتان براى شما آمده و رهنمود و رحمتى است. پس كيست ‏ستمكارتر از آن­كس كه آيات خدا را دروغ پندارد و از آنها روى­ گرداند؟ به ­زودى كسانى را كه از آيات ما روى مى‏گردانند به ­سبب [همين] اعراضشان به عذابى سخت مجازات خواهيم كرد.)[۱] و آیه: «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءَهُمْ نَذِيرٌ مَا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُورًا» (فاطر، 42) (و با سوگندهاى سخت‏ خود به خدا سوگند يادكردند كه اگر هرآينه هشداردهنده‏اى براى آنان بيايد، قطعاً از هريك از امت­ها [ى ديگر] راه‏يافته‏­تر شوند و [لى] چون هشداردهنده‏اى براى ايشان آمد جز بر نفرتشان نيفزود.)[۱] نازل شد.‏[۲]

شماری از منابع، گزارش یادشده را ذیل آیه 168 سوره صافات، نقل کرده؛ لکن نسبت به سببیت آن برای نزول آیه 168 سوره صافات تصریح نکرده­اند.‏[۳]

مصادر سبب نزول

مصادری که سبب نزول را با اندکی اختلاف بیان کرده­اند:

  1. تفسیر القمی (شیعی، قرن 3، تفسیر روایی)؛
  2. تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم) (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
  3. بحر العلوم (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
  4. جامع البیان (سنی، قرن 4، تفسیر روایی - اجتهادی)؛
  5. تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) (سنی، قرن 8، تفسیر روایی).


بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

از آنجا که ابن ابی حاتم برای روایتش سندی ذکر نکرده، استناد به آن مشکل است. اگرچه گزارش او با محتوای آیه و شواهد تاریخی ناسازگار نیست، احادیث دیگری هست که ماجرا را تنها ذیل آیه 157 سوره انعام‏[۴] و یا تنها ذیل آیه 42 سوره فاطر‏[۵] بیان کرده­اند؛ لذا شاید روایات یادشده، روایات معارض تلقی شود و سببیت آن برای نزول آیه 168 سوره صافات را با اشکال مضاعف روبه ­رو کند. با این حال پایبندی به محتوای روایت ابن ابی حاتم، از اساس بعید است؛ زیرا مطابق روایت او در پی رخ­داد یادشده، باید سه آیه 42 سوره فاطر و 157 سوره انعام و 168 سوره صافات در پی هم نازل شده باشد­! ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

اما نکته مهمی هست که به سببیت گزارش یادشده، حتی با فرض صحت روایات، خلل وارد می­کند: سببیت رویداد، با قواعد علوم قرآنی سازگار نیست؛ زیرا در نگاه مفسران (به ­ويژه مفسران متأخر) تنها رخ­داد يا پرسشى که در زمان پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) به اقتضاى آن، آیه يا آياتى از قرآن، هم‌زمان و يا در پى آن نازل شده باشد، سبب نزول است؛ ولی آنچه پيش از اسلام رخ داده و گزارشش در روايات آمده، اسباب نزول آيات به­‌شمارنمى‌رود.‏[۶] مطابق گزارش­های یادشده، رویداد قبل از بعثت حضرت ختمی مرتبت رخ داده؛ زیرا از تعبیر «اگر خداوند پیامبری را از ما مبعوث کند» پیداست هنگام بیان این سخن، پیامبری در میان آنها نبوده است و اکنون خداوند متعال با نازل کردن آیه 168 سوره صافات کلام مشرکان در سال­های گذشته را یادآوری می­کند. با توجه به اینکه رویداد مربوط به زمان بعثت پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) نیست و فاصله زمانی قابل توجهی با نزول آیه دارد، پذیرش آن به ­عنوان سبب نزول آیه با اشکال روبه ­روست.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

بسیاری از مفسران، مانند: طوسی، طبرسی، ابن عطیه، قاسمی، ابن عاشور و طباطبایی، ذیل آیه 168 سوره صافات به ماجرای یادشده اشاره نکرده­اند. در مقابل، شماری از مفسران، مانند: طبری، آلوسی و شوکانی، بی­آن­که گزارش را سبب نزول آیه بدانند، آن را نقل کرده­اند.‏[۷]‬‬‬‬‬‬‬‬

بنا بر اشکالات سندی و عدم تطبیق اصطلاح سبب نزول بر رخ­داد یادشده، تلقی ماجرا به ­عنوان سبب نزول آیه 168 سوره صافات اشکال دارد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

مستندات

مستند 1

جامع البيان فى تفسير القرآن، ج ‏23، ص 72: «حدثنا بشر، قال: ثنا يزيد، قال: ثنا سعيد، عن قتادة، قوله: وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ قال: قد قالت هذه الأمة ذاك قبل أن يبعث محمد صلى الله عليه و سلم: لو كان عندنا ذكر من الأولين، لكنا عباد الله المخلصين؛ فلما جاءهم محمد صلى الله عليه و سلم كفروا به، فسوف يعلمون. حدثنا محمد بن الحسين، قال: ثنا أحمد بن المفضل، قال: ثنا أسباط، عن السدي في قوله: ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ قال: هؤلاء ناس من مشركي العرب قالوا: لو أن عندنا كتابا من كتب الأولين، أو جاءنا علم من علم الأولين قال: قد جاءكم محمد بذلك. حدثني يونس، قال: أخبرنا ابن وهب، قال: قال ابن زيد: رجع الحديث إلى الأولين أهل الشرك وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ حدثت عن الحسين، قال: سمعت أبا معاذ يقول: أخبرنا عبيد، قال: سمعت الضحاك يقول في قوله: لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ هذا قول مشركي أهل مكة، فلما جاءهم ذكر الأولين و علم الآخرين، كفروا به فسوف يعلمون‏».

تفسير القرآن العظيم (ابن کثیر)، ج ‏7، ص 40: «و قوله جل و علا: وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ‏ أي قد كانوا يتمنون قبل أن تأتيهم يا محمد لو كان عندهم من يذكرهم بأمر اللّه و ما كان من أمر القرون الأولى و يأتيهم بكتاب اللّه كما قال جل جلاله‏ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِيرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً [فاطر: 42] و قال تعالى: أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْكِتابُ عَلى‏ طائِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ كُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِينَ أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتابُ لَكُنَّا أَهْدى‏ مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآياتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آياتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما كانُوا يَصْدِفُونَ‏ [الأنعام: 156- 157]».

تفسير القمي، ج ‏2، ص 227: «وَ فِي رِوَايَةِ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع: فِي قَوْلِهِ‏ «وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ» فَهُمْ كُفَّارُ قُرَيْشٍ كَانُوا يَقُولُونَ قَاتَلَ اللَّهُ الْيَهُودَ وَ النَّصَارَى كَيْفَ كَذَّبُوا أَنْبِيَاءَهُمْ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ كَانَ عِنْدَنَا ذكرا [ذِكْرٌ] مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ يَقُولُ اللَّهُ فَكَفَرُوا بِهِ حِينَ جَاءَهُمْ مُحَمَّدٌ ص يَقُولُ اللَّهُ‏ «فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ» فَقَالَ جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ «إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ».

تفسير القرآن العظيم (ابن ابی حاتم)، ج ‏10، ص 3187: «عن أبى هلال‏ أنه بلغه أن قريشا كانت تقول: إن الله بعث منا نبيا ما كانت أمة من الأمم أطوع لخالقها و لا أسمع لنبيها و لا أشد تمسكا بكتابها منا، فأنزل الله: لَوْ أَنَّ، عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ‏ لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتابُ لَكُنَّا أَهْدى‏ مِنْهُمْ‏ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَم‏».

بحر العلوم، ج ‏3، ص 155: «إن أهل مكة كانوا يقولون: لو أتانا بكتاب مثل اليهود و النصارى، لكنا نؤمن، فذلك قوله عز و جل: لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ‏ يعني: لو جاءنا رسول‏ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ‏ يعني: الموحدين. فلما جاءهم محمد رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم كفروا به.»

مستند 2

تفسير مقاتل بن سليمان، ج ‏1، ص 598: «و ذلك أن كفار مكة قالوا قاتل اللّه اليهود و النصارى كيف كذبوا أنبياءهم فواللّه لو جاءنا نذير و كتاب لكنا أهدى منهم فنزلت هذه الآية فيهم‏ أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتابُ لَكُنَّا أَهْدى‏ مِنْهُم‏».

الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ج ‏8، ص 115: «أنّ قريشا لما بلغهم أن أهل الكتاب كذبوا رسلهم قالوا: لعن اللّه اليهود و النصارى أتتهم الرسل فكذبوهم، فو اللّه لئن أتانا رسول لنكونن أهدى دينا منهم، و هذا قبل قدوم النبي صلّى اللّه عليه و سلم، فلما بعث محمد صلّى اللّه عليه و سلم كذبوه فأنزل اللّه عز و جل: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَم‏».

تفسير القرآن العظيم (ابن ابی حاتم)، ج ‏10، ص 3187: «عن أبى هلال‏ أنه بلغه أن قريشا كانت تقول: إن الله بعث منا نبيا ما كانت أمة من الأمم أطوع لخالقها و لا أسمع لنبيها و لا أشد تمسكا بكتابها منا، فأنزل الله: لَوْ أَنَّ، عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ‏ لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتابُ لَكُنَّا أَهْدى‏ مِنْهُمْ‏ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ‏ و كانت اليهود تستفتح به علي الأنصار فيقولون: إنا نجد نبيا يخرج‏».

الاتقان في علوم القرآن، ج 1، ص 107: «قَالَ الْجَعْبَرِيُّ: نُزُولِ الْقُرْآنِ عَلَى قِسْمَيْنِ: قِسْمٌ نَزَلَ ابْتِدَاءً وَقِسْمٌ نَزَلَ عَقِبَ وَاقِعَةٍ أَوْ سُؤَالٍ».

روش تفسير قرآن، ص 122: «وقايع بسيارى در زمانهاى پيش از اسلام و يا در صدر اسلام رخ داده كه آيه‏هايى از قرآن كريم با فاصله زمانى قابل توجهى از آنها، نازل شده است و به اين جهت سبب نزول به شمار نمى‏آيند، ولى به اعتبار اينكه آيات كريمه درباره آنها نازل شده است، شأن نزول آيات به شمار مى‏آيند.»

جامع البيان فى تفسير القرآن، ج ‏23، ص 72: «حدثنا بشر، قال: ثنا يزيد، قال: ثنا سعيد، عن قتادة، قوله: وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ قال: قد قالت هذه الأمة ذاك قبل أن يبعث محمد صلى الله عليه و سلم: لو كان عندنا ذكر من الأولين، لكنا عباد الله المخلصين؛ فلما جاءهم محمد صلى الله عليه و سلم كفروا به، فسوف يعلمون. حدثنا محمد بن الحسين، قال: ثنا أحمد بن المفضل، قال: ثنا أسباط، عن السدي في قوله: ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ قال: هؤلاء ناس من مشركي العرب قالوا: لو أن عندنا كتابا من كتب الأولين، أو جاءنا علم من علم الأولين قال: قد جاءكم محمد بذلك. حدثني يونس، قال: أخبرنا ابن وهب، قال: قال ابن زيد: رجع الحديث إلى الأولين أهل الشرك وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ حدثت عن الحسين، قال: سمعت أبا معاذ يقول: أخبرنا عبيد، قال: سمعت الضحاك يقول في قوله: لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ هذا قول مشركي أهل مكة، فلما جاءهم ذكر الأولين و علم الآخرين، كفروا به فسوف يعلمون‏».

روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، ج ‏12، ص 148: «الضمير لكفار قريش كانوا يقولون قبل مبعث النبي صلّى اللّه عليه و سلم‏ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ‏ أي كتابا من جنس الكتب التي نزلت عليهم و مثلها في كونه من عند اللّه تعالى: لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ‏ لأخلصنا العبادة له تعالى و لكنا أهدى منهم».

فتح القدير، ج ‏4، ص 476: «كانوا قبل المبعث المحمّدي إذا عيروا بالجهل قالوا: لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ‏ أي كتابا من كتب الأوّلين كالتوراة و الإنجيل‏ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِين‏».

منابع

  1. ‏آلوسی، محمود بن عبد الله. (بی‌تا). روح المعاني في تفسیر القرآن العظیم و السبع المثاني (ج ۱–16). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  2. ‏ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–13). ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  3. ‏ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (بی‌تا). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–9). بیروت: دار الکتب العلمية.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  4. ‏السيوطي، جلال الدين. (۱۴۱۶). الاتقان في علوم القرآن (ج ۱–1). بیروت: دار الفكر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  5. ‏ثعلبی، احمد بن محمد. (۱۴۲۲). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ج ۱–10). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  6. ‏سمرقندی، نصر بن محمد. (بی‌تا). بحر العلوم (ج ۱–3). بیروت: دار الفکر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  7. ‏شوکانی، محمد. (بی‌تا). فتح القدیر (ج ۱–6). دمشق: دار ابن کثير.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  8. ‏طبری، محمد بن جریر. (۱۴۱۲). جامع البیان فی تفسیر القرآن (ج ۱–30). بیروت: دار المعرفة.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  9. ‏قمی، علی بن ابراهیم. (۱۳۶۳). تفسير القمي (ج ۱–2). قم: دار الکتاب.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  10. ‏محمود رجبی. (۱۳۸۳). روش تفسير قرآن‏. قم: پژوهشكده حوزه و دانشگاه‏.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  11. ‏مقاتل بن سلیمان. (بی‌تا). تفسیر مقاتل (ج ۱–5). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

منابع

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ترجمه محمدمهدی فولادوند
  2. تفسیر القرآن العظیم ، ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3187
  3. تفسير القمي، قمی، ج 2، ص 227‬؛ جامع البیان، طبری، ج 23، ص 72‬؛ بحر العلوم، سمرقندی، ج 3، ص 155‬؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج 7، ص 40
  4. تفسیر مقاتل، مقاتل بن سلیمان، بی‌تا، ج 1، ص 598
  5. تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3187‬؛ الکشف و البیان، ثعلبی، ج 8، ص 115
  6. روش تفسير قرآن‏، محمود رجبی، ص 122
  7. جامع البیان، طبری، ج 23، ص 72‬؛ روح المعانی، آلوسی، ج 12، ص 148‬؛ فتح القدیر، شوکانی، ج 4، ص 476

مقالات پیشنهادی

رده مقاله: قرآن
0.00
(یک رای)

نظرات

اضافه کردن نظر شما
اسلامیکا از همه نظرات استقبال می‌کند. اگر شما نمی‌خواهید به صورت ناشناس باشید، ثبت نام کنید یا وارد سامانه شوید.