سبب نزول آیه 1 سوره أعلی

از اسلامیکا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سبب نزول آیه 1 سوره أعلی

آیه مربوط به سبب نزول

«سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى» (الأعلی، 1) (نام پروردگار والاى خود را به­پاكى بستاى.)[۱]= خلاصه سبب نزول =

ابوهریره و برخی اصحاب از پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) درباره ذکر سجده سؤال کردند و در پی آن، آیه نازل شد. این روایت به­جهت حضور افراد متهم به کذب و ضعیف در میان نقل‌کنندگان آن، موضوع (ساختگی) دانسته شده و ازنظر محتوایی نیز با اشکال ناسازگاری زمانی نسبت به زمان نزول آیه روبه‌روست.= بررسی تفصیلی سبب نزول =

سبب نزول (سؤال اصحاب درباره ذکر سجده)(ر.ک. مستند 1)

برای آیه اول سوره اعلی یک سبب نزول بیان کرده­اند. بر اساس یک گزارش، سبب نزول این آیه سؤال برخی اصحاب از پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) درباره ذکر سجده است. ابوهریره می‌گوید از پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) سؤال کردیم که ذکر سجده چیست؟ سپس آیه نازل شد و فرمود: «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى» (نام پروردگار والاى خود را به­پاكى بستاى.) سپس رسول خدا فرمود: در سجده بگویید: «سبحان ربي الأعلى» (منزه است پروردگار والای من.)[۲] اینکه پرسشگر چه­کسی بوده در میان مصادر اختلاف است. برخی به­طور کلی سبب نزول را بدون ذکر شخص بیان کرده­اند،[۳] برخی ابوهریره‏[۲] و برخی هم علی بن ابی طالب را پرسشگر ماجرا دانسته­اند.‏[۴] ‬‬‬‬=== مصادر سبب نزول ===

مصادری که با اختلافی اندک سبب نزول را نقل کرده­اند:#

تفسیر بحر العلوم (سنی، قرن 4، تفسیر روایی)؛
  1. مناقب ابن شهر آشوب (شیعی، قرن 5، مناقب)؛
  2. تفسیر الدر المنثور (سنی، قرن 9، تفسیر روایی).

بررسی سبب نزول(ر.ک. مستند 2)

سند روایت این گزارش به­جهت حضور اشخاصی همچون محمد بن فضلِ که به کذب متهم بود، و زید العمی که در نقل روایت ضعف داشت، مخدوش است؛ به­گونه‌ای که این روایت را موضوع (ساختگی) دانسته­اند.‏[۵]

این گزارش از یک­سو با بی‌اعتنایی مفسران مواجه شده و از دیگرسو ازنظر زمانی با زمان نزول آیه ناسازگار است؛ زیرا سوره أعلی (و این آیه) در مکه و قبل از دعوت عمومی پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) به اسلام نازل‌ شده است؛‏[۶] حال آن­که منابع تاریخی زمان ایمان­آوردن ابوهریره (ناقل این روایت) را در سال وقوع جنگ خیبر (هفتم قمری) دانسته‌اند؛‏[۷] یعنی وی در زمان نزول آیه مسلمان نبوده که بخواهد از کیفیت ذکر سجده سؤال کند. با درنظرگرفتن اینکه در برخی منابع، روایت از ابن مسعود این­گونه نقل‌شده: شخص پرسشگر از ذکر سجده علی بن ابی‌طالب،[۴] و اولین مرد مؤمن به اسلام بوده است[۸]، اشکال یادشده رفع می­شود. برخی کتب تفسیری، ازجمله: جامع البیان، مجمع ‌البیان، محاسن التأویل، و التحریر و التنویر به‌طورکلی اشاره‌ای به این سبب نزول نکرده‌اند؛ اما طوسی‏[۹] ابن عطیه‏[۱۰] شوکانی‏[۱۱] آلوسی‏[۱۲] و طباطبایی‏[۱۳] با استفاده از تعبیر «لما نزلت» (هنگامی‌که آیه نازل شد) گفته‌اند: بعداز نزول آیه، پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) ذکر سجده را بیان‌ کردند. بنابراین روایت یادشده سبب نزول برای آیه نیست.

در برخی مصادر، بدون ذکر رویداد یادشده، آورده­اند که بعد از نزول این آیه پیامبر (صلوات الله و سلامه علیه) خطاب به اصحاب فرمودند که در سجده، ذکر «سبحان ربی الأعلی» را بگویند.‏[۱۴]

مستندات

مستند 1

تفسیر بحر العلوم، ج 3، ص 570: «روي في الخبر أنه قيل: يا رسول اللّه ما نقول في ركوعنا فنزل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى بمعنى العالي كقوله أكبر بمعنى الكبير و العلو هو القهر و الغلبة يعني أمره نافذ على خلقه فلما نزل فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ فقال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم: «اجعلوها في ركوعكم» فقالوا: فما نقول في سجودنا؟ فنزل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قال- عليه السلام-: «اجعلوها في سجودكم».

مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 15: «تَفْسِيرِ الْقَطَّانِ قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ قَالَ عَلِيٌّ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَقُولُ فِي السُّجُودِ فِي الصَّلَاةِ فَنَزَلَ‌ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى‌ قَالَ فَمَا أَقُولُ فِي الرُّكُوعِ فَنَزَلَ‌ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ‌ فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ قَالَ ذَلِكَ».

تفسیر الدر المنثور، ج 8، ص 481: «وَأخرج ابْن مرْدَوَيْه عَن أبي هُرَيْرَة قَالَ: قُلْنَا يَا رَسُول الله كَيفَ نقُول فِي سجودنا فَأنْزل الله {سبح اسْم رَبك الْأَعْلَى} فَأمرنَا رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم أَن نقُول فِي سجودنا سُبْحَانَ رَبِّي الْأَعْلَى».== مستند 2 ==

الاستیعاب فی بیان الاسباب، ج 3، ص 508: «عن أبي هريرة -رضي الله عنه-؛ قلنا: يا رسول الله! كيف نقول في سجودنا؛ فأنزل الله: {سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى}؛ فأمرنا أن نقول في سجودنا: "سبحان ربي الأعلى". [موضوع]، پاورقی: قلنا: وهذا كذب موضوع؛ محمد بن الفضل كذاب، وزيد العمي ضعيف».

تفسیر المحرر الوجیز، ج 5، ص 469: «و لما نزلت هذه الآية قال النبي صلى اللّه عليه و سلم: «اجعلوها في سجودكم‏».

التفسیر الحدیث، ج 1، ص 511: «و أسلوبها يلهم أنها بسبيل عرض عام للدعوة و أهدافها و مهمة النبي صلّى اللّه عليه و سلّم و ليس فيها مواقف و مشاهد جدلية، و لعلها نزلت بعد الفاتحة. أو نزلت قبل نزول ما تضمن حكاية مواقف الكفار و أقوالهم و الرد عليهم».

الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج 4، ص 1771: «أسلم أَبُو هريرة عام خيبر، وشهدها مَعَ رسول الله صلى الله عليه وسلم، ثم لزمه وواظب عَلَيْهِ رغبة فِي العلم راضيًا بشبع بطنه».

مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 15: «تَفْسِيرِ الْقَطَّانِ قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ قَالَ عَلِيٌّ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَقُولُ فِي السُّجُودِ فِي الصَّلَاةِ فَنَزَلَ‌ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى‌ قَالَ فَمَا أَقُولُ فِي الرُّكُوعِ فَنَزَلَ‌ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ‌ فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ قَالَ ذَلِكَ».

تاریخ طبری، ج 2، ص 310: «أَوَّلُ مَنْ أَسْلَمَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ».

تفسیر التبیان، ج 10، ص 329: «روي أنه لما نزلت هذه السورة، قال النبي صلى الله عليه و آله ضعوا هذا في سجودكم‏».

تفسیر المحرر الوجیز، ج 5، ص 469: «و لما نزلت هذه الآية قال النبي صلى اللّه عليه و سلم: «اجعلوها في سجودكم‏».

تفسیر فتح القدیر، ج 5، ص 517: «و قد أخرج أحمد و أبو داود و ابن ماجة و ابن المنذر و ابن مردويه عن عقبة بن عامر الجهني قال: «لما نزلت فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ* قال لنا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلّم: اجعلوها في ركوعكم، فلما نزلت سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قال: اجعلوها في سجودكم».

تفسیر روح المعانی، ج 15، ص 314: «أخرجه الإمام أحمد و أبو داود و ابن ماجة و غيرهم عن عقبة بن عامر الجهني قال: لما نزلت فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ [الواقعة: 74] قال لنا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم: «اجعلوها في ركوعكم» فلما نزلت سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قال: «اجعلوها في سجودكم».

تفسیر المیزان، ج 20، ص 217: «أخرجه الإمام أحمد و أبو داود و ابن ماجة و غيرهم عن عقبة بن عامر الجهني قال: لما نزلت فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ [الواقعة: 74] قال لنا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم: «اجعلوها في ركوعكم» فلما نزلت سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قال: «اجعلوها في سجودكم».

تفسیر بحر العلوم، ج 3، ص 570: «روي في الخبر أنه قيل: يا رسول اللّه ما نقول في ركوعنا فنزل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى بمعنى العالي كقوله أكبر بمعنى الكبير و العلو هو القهر و الغلبة يعني أمره نافذ على خلقه فلما نزل فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ* فقال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم: «اجعلوها في ركوعكم» فقالوا: فما نقول في سجودنا؟ فنزل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قال- عليه السلام-: «اجعلوها في سجودكم».

تفسیر التبیان، ج 10، ص 329: «روي أنه لما نزلت هذه السورة، قال النبي صلى الله عليه و آله ضعوا هذا في سجودكم‏».

تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، ج 8، ص 371: «قال الإمام أحمد: حدثنا أبو عبد الرّحمن حدثنا موسى يعني ابن أيوب الغافقي، حدثنا عمي إياس بن عامر سمعت عقبة بن عامر الجهني: لما نزلت فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ* [الواقعة: 74] قال لنا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلّم: «اجعلوها في ركوعكم» فلما نزلت سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قال: «اجعلوها في سجودكم».= منابع =

  1. ‏‫آلوسی، محمود بن عبد الله. (۱۴۱۵). روح المعاني في تفسیر القرآن العظیم و السبع المثاني (ج ۱–16). بیروت: دار الکتب العلمية.‬
  2. ‏‫ابن شهر آشوب، محمد بن علی. (۱۳۷۶). المناقب، ابن شهر آشوب (ج ۱–4). قم: علامه.‬
  3. ‏‫ابن‌ عبد البر، یوسف‌ بن‌ عبد الله. (۱۴۱۲). الاستيعاب في معرفة الأصحاب (ج ۱–4). بیروت: دار الجيل.‬
  4. ‏‫ابن عطیه، عبدالحق بن غالب. (۱۴۲۲). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (ج ۱–6). بیروت: دار الکتب العلمية.‬
  5. ‏‫ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم (ج ۱–9). بیروت: دار الکتب العلمية.‬
  6. ‏‫دروزه، محمد عزه. (۱۳۸۳). ‏التفسیر الحدیث : ترتیب السور حسب النزول (ج ۱–10). بیروت: دار الغرب الإسلامي.‬
  7. ‏‫سلیم بن عید الهلالی. (۱۴۲۵). الاستیعاب فی بیان معرفه الأسباب. مکه: دار ابن الجوزي.‬
  8. ‏‫سمرقندی، نصر بن محمد. (۱۴۱۴). بحر العلوم (ج ۱–3). بیروت: دار الفکر.‬
  9. ‏‫سیوطی، عبد الرحمن بن ابی‌ بکر. (۱۴۰۴). الدر المنثور فی التفسیر بالماثور (ج ۱–6). قم: کتابخانه عمومی مرعشی نجفی (ره).‬
  10. ‏‫شوکانی، محمد. (۱۴۱۴). فتح القدیر (ج ۱–6). دمشق: دار ابن کثير.‬
  11. ‏‫طباطبایی، محمدحسین. (۱۴۱۷). المیزان في تفسیر القرآن (ج ۱–20). بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.‬
  12. ‏‫طبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الطبري: تاريخ الأمم و الملوك (ج ۱–11). بیروت: ۱۳۸۷.‬
  13. ‏‫طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۱۴). التبيان في تفسير القرآن (ج ۱–10). بیروت: دار إحياء التراث العربي.‬




منابع

  1. ترجمه محمدمهدی فولادوند
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ الدر المنثور، سیوطی، ج 6، ص 338
  3. تفسیر بحر العلوم، سمرقندی، ج 10، ص 329
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ المناقب ابن شهر آشوب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 15
  5. الاستیعاب فی بیان معرفه الأسباب، الهلالی، ج 3، ص 508
  6. ‏التفسیر الحدیث، دروزه، ج 1، ص 511
  7. الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ابن‌ عبد البر، ج 4، ص 1771
  8. تاريخ الأمم و الملوك، طبری، ج 2، ص 310
  9. التبيان في تفسير القرآن، طوسی، ج 10، ص 329
  10. المحرر الوجیز، ابن عطیه، ج 5، ص 469
  11. فتح القدیر، شوکانی، ج 5، ص 517
  12. روح المعاني، آلوسی، ج 15، ص 314
  13. المیزان، طباطبایی، ج 20، ص 270
  14. بحر العلوم ، سمرقندی، ج 10، ص 329‬؛ ‫التبيان في تفسير القرآن، طوسی، ج 10، ص 329‬؛ ‫تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج 8، ص 371

مقالات پیشنهادی

رده مقاله: قرآن
0.00
(یک رای)

نظرات

اضافه کردن نظر شما
اسلامیکا از همه نظرات استقبال می‌کند. اگر شما نمی‌خواهید به صورت ناشناس باشید، ثبت نام کنید یا وارد سامانه شوید.