کلام خداوند به حضرت موسی علیه السلام بعد از معجزه عصا چه بود؟

توضیح اجمالی شبهه:

دو آیه از آیات قرآن کریم (نمل / 10 و قصص / 31) به داستان حضرت موسی علیه السلام و نهی خداوند از ترسیدن او اشاره دارد. لکن محتوای این دو آیه با هم تفاوت دارد. در آیه نخست، بعد از آنکه خداوند حضرت موسی علیه السلام را از ترسیدن نهی میکند، دلیل لزوم این نترسیدن را «در محضر الهی بودن پیامبران» عنوان می دارد. اما طبق آیه دوم خداوند «در امنیت بودن حضرت موسی علیه السلام» را علت لزوم نترسیدن مطرح میکند، نه چیز دیگری. این دو آیه با یکدیگر قابل جمع نمی باشند؛ زیرا در واقع خداوند یا مورد اول را بیان کرده است یا مورد دوم را و آیات در گزارش این واقعه با یکدیگر متناقض اند.

توضیح تفصیلی شبهه:

آیات متناقض:

آیه ای که در آن، مسأله «نزد خدا بودن پیامبران» مطرح است: در آیه 10 سوره نمل آمده است: «وَ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَءَاهَا تهَْتزَُّ كَأَنهََّا جَانٌّ وَلىَ‏ مُدْبِرًا وَ لَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسىَ‏ لَا تخََفْ إِنىّ‏ِ لَا يخََافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُون» [و عصايت را بيفكن!- هنگامى كه (موسى) به آن نگاه كرد، ديد (با سرعت) همچون مارى به هر سو مى‏دود (ترسيد و) به عقب برگشت، و حتى پشت سر خود را نگاه نكرد- اى موسى! نترس، كه رسولان در نزد من نمى‏ترسند!] این آیه، علت لزوم نترسیدن در کلام خداوند را، نترسیدن پیامبران الهی در محضر خداوند بیان نموده، نه مسأله دیگری را.

آیه ای که در آن، مسأله امنیت داشتن مطرح است:

در آیه 31 سوره قصص آمده است: «وَ أَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَءَاهَا تهَْتزَُّ كَأَنهََّا جَانٌّ وَلىَ‏ مُدْبِرًا وَ لَمْ يُعَقِّبْ يَامُوسىَ أَقْبِلْ وَ لَا تخََفْ إِنَّكَ مِنَ الاَْمِنِين» [عصايت را بيفكن! هنگامى كه (عصا را افكند و) ديد همچون مارى با سرعت حركت مى‏كند، ترسيد و به عقب برگشت، و حتّى پشت سر خود را نگاه نكرد! ندا آمد: برگرد و نترس، تو در امان هستى!] این آیه کلام خداوند که در مقام بیان علت لزوم نترسیدن بیان شده است را فقط امنیت داشتن حضرت موسی علیه السلام گزارش نموده است.

جمع بندی:

وقتی حضرت موسی علیه السلام عصایش را به فرمان خدا می اندازد و عصا به مار تبدیل می شود، از روی ترس می گریزد. در این زمان، خداوند با بیان جمله ای پیامبر خود را آرام می کند. طبق آیه 10 سوره نمل خدای متعال به حضرت موسی علیه السلام می فرماید که از آنجا که پیامبران، در محضر من ترسی ندارند، تو نیز نترس. این در حالی است که در آیه 31 سوره قصص بیان شده است که خداوند برای آرام کردن پیامبر خویش، چنین چیزی نفرموده، بلکه به او می گوید که چون در امنیت است نباید بترسد. با توجه به اینکه هر دو آیه مربوط به یک زمان و یک حادثه بوده، مخاطب نیز یک نفر است، این دو آیه با هم در تناقض اند.

چکیده جواب:

اینکه خداوند در واقعیت ماجرا هر دو مورد را مطرح کرده باشد و در سوره نمل با توجه به مقتضای سوره به بخشی از آن اشاره کند و در سوره قصص به مناسبت به بخش دیگر آن، موجب تناقض و تضاد نمی شود. در هیچ کدام از آیات به انحصار کلام خداوند اشاره نشده است.

جواب تفصیلی:

مقدمه: اثبات تناقض متوقف بر عدم امکان جمع میان دو گزارش است هنگامی تناقض ثابت می گردد که میان دو گزارش امکان جمع وجود نداشته باشد. قوام تناقض به عدم امکان جمع میان دو خبر است. دو خبر هنگامی قابل جمع نمی باشند که هر یک وجود دیگری را نفی نماید. برای مثال دو جمله «هوا اکنون سرد است» و «هوا اکنون گرم است» هر کدام صحت دیگری را نفی می نماید و صحت هر دو هم زمان امکان پذیر نمی باشد. «هوا اکنون سرد است» به این معنا است که «هوا اکنون گرم نیست» و این همان نفی صحت جمله دیگر است. بنابراین اگر دو گزارش صحت یکدیگر را نفی ننمایند با یکدیگر متناقض نمی باشند. برای مثال معلّمی به دانش آموز تنبل خود می گوید: «تو دانش آموز تنبلی هستی؛ تو هیچ وقت به مدارج عالی علمی نمی‏رسی». شخصی خبری در این باره بیان می کند و می گوید: «معلّم به شاگرد خود گفت که تو دانش آموز تنبلی هستی». شخص دیگری نیز چنین خبر می دهد: «معلم به شاگرد گفت که تو هیچ وقت به مدارج عالی علمی نمی‏رسی». این دو گزارش متناقض نیستند؛ چراکه این دو گزارش بایکدیگر قابل جمع بوده و همدیگر را نفی و تکذیب نمی نمایند. از هر کدام از این دو گزارش تنها استفاده می گردد که معلم جمله ی موجود در آن گزارش را به شاگرد خود گفته است. از هر گزارش نمی توان برداشت نمود که معلم فقط همین جمله را گفته و جمله ی دیگری نگفته است؛ چراکه در گزارش ها، انحصار کلام معلم به جمله ی گزارش شده، بیان نشده است. بنابراین در واقع هر گزارش تنها بخشی از واقع را بیان نموده است و در صدد بیان تمام واقع نبوده است. بدین جهت این دو گزارش همدیگر را نفی و تکذیب نمی نمایند و قابل جمع بوده و متناقض نمی باشند.

گزارش تنها بخشی از کلام خداوند در آیات سوره قصص و نمل

آیات سوره قصص و نمل، هر دو، جملات خداوند به حضرت موسی علیه السلام را در یک گفتگوی واحد را گزارش می نمایند. اما با این وجود میان این آیات تناقضی وجود ندارد؛ چراکه در هیچ کدام از آیات، انحصار کلام خداوند به آنچه در آن آیه آمده، بیان نشده است. هر آیه تنها بیان می کند که خداوند جمله مورد گزارش در آن آیه را فرموده است و صدور کلام دیگر از خداوند را تکذیب نمی نماید؛ چراکه آیات بیانگر انحصار کلام خداوند نمی باشد. در واقع هر آیه نسبت به سایر جملات خداوند ساکت است؛ نه صدور جملات دیگر را نفی کرده و نه تایید می نماید. بنابراین هیچ یک از آیات صدور کلام دیگر از پروردگار را تکذیب نمی کند و با آن قابل جمع می باشد. نتیجه این که این آیات در مجموع بیان می نمایند که خداوند هر دو کلام را در گفتگوی واحد با حضرت موسی علیه السلام بیان نموده است. بنابراین این آیات با یکدیگر قابل جمع می باشند و تناقضی میان آن ها وجود ندارد. در واقع هر آیه تنها بخشی از کلام خداوند را گزارش نموده است و هیچ کدام از آیات در مقام بیان تمام کلام خداوند نمی باشد.

مثال عرفی

پدری با فرزند خود که به تازگی شنا آموخته است به استخر می رود. پدر فرزند خود را در آب رها می کند. به محض رها نمودن فرزند می ترسد. پدر به فرزندش خطاب می کند و می گوید: «نترس! کسی که شنا بلد است و پدرش درکنار اوست، نمی ترسد. برای تو اتفاقی نمی افتد، نترس!» کلام این پدر در قالب دو خبر گزارش می شود. در یک خبر فرزند به مادر خود می گوید: من در استخر ترسیدم و پدر به من گفت: «نترس! کسی که شنا بلد است و پدرش درکنار اوست، نمی ترسد.» پدر نیز به همسر خود می گوید: فرزندمان در استخر ترسید. به او گفتم: «برای تو اتفاقی نمی افتد، نترس!» این ود گزارش با یکدیگر قابل جمع می باشند و هیچ یک دیگری را نفی نمی کند؛ چراکه هیچ کدام دال بر انحصار کلام به آنچه بیان شده است نمی باشد. در مورد کلام خداودن به حضرت موسی علیه السلام نیز مطلب به همین صورت است.

منابع:

ناصر، مکارم شیرازی، ترجمه قرآن کریم (قم: دار القرآن الكريم(دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى)، 1373شمسی، چاپ دوم)